reformacja
 
Encyklopedia PWN
Bezpośrednim celem pierwszych reformatorów była odnowa życia religijnego, zarówno w samym Kościele, jak i w całym społeczeństwie. Reformację poprzedziły ruchy ideowo do niej zbliżone, jak wiklefizm i husytyzm, krytykujące hierarchiczną strukturę Kościoła, gallikanizm, kwestionujący nadmierną władzę papiestwa nad Kościołami narodowymi, osłabiający papiestwo koncyliaryzm, a także tzw. devotio moderna, akcentująca znaczenie religijności indywidualnej. Reformacja była też negatywną reakcją na humanizm renesansowy i zeświecczenie hierarchii kościelnej.
Reformację zapoczątkowało wystąpienie M. Lutra, który 1517 ogłosił w Wittenberdze 95 tez przeciwko katolickiej nauce o odpustach, a następnie w swoich kolejnych pracach wystąpił przeciw: władzy papieża nad Kościołem, wyodrębnieniu stanu duchownego, nauce o wartości uczynków dla usprawiedliwienia człowieka oraz o sakramentach, ofierze mszy świętej i ślubach zakonnych. Poglądy Lutra zostały potępione przez papieża w bulli Exsurge Domine (1521), ale zyskał on dużą popularność w szerokich kręgach społeczeństwa niemieckiego i poparcie u książąt niezadowolonych z politycznego wpływu Kościoła. W jego ślady poszli inni reformatorzy, m.in. U. Zwingli w Szwajcarii i J. Kalwin we Francji. Dalszy rozwój reformacji przyczynił się do powstania tzw. Kościołów krajowych. Idee reformacji, ujęte w sposób najbardziej radykalny i uzupełnione programem rewolucji społecznej, szerzyli anabaptyści i przywódcy chłopscy (m.in. T. Münzer). Ważnymi etapami rozwoju ruchu reformacyjnego były: uroczysty protest (stąd nazwa protestantyzm) mniejszości luterańskiej na sejmie Rzeszy w Spirze (1529), sformułowanie przez F. Melanchtona pierwszego protestanckiego wyznania wiary (Confessio Augustana z 1530) i zawarcie 1555 pokoju religijnego w Augsburgu, uznającego prawnie podział wyznaniowy Niemiec wg zasady cuius regio, eius religio [‘czyja władza, tego religia’]. Z Niemiec ruch reformacyjny przeniknął do innych krajów Europy, m.in. do krajów skandynawskich (gdzie luteranizm stał się religią panującą), Francji, Czech, Polski i na Węgry. Kalwinizm, rozwijający się w Szwajcarii obok doktryny Zwingliego, oddziałał zwłaszcza na Francję (hugenoci), Niderlandy, Szkocję, Anglię, Węgry, Polskę. Osobny nurt reformacji — anglikanizm powstał w Anglii 1534, gdy król angielski Henryk VIII, wobec nieuznania przez papieża jego związku małżeńskiego z Anną Boleyn, zerwał za zgodą parlamentu z Rzymem i — opowiadając się za reformacją — stanął na czele niezależnego od papiestwa Kościoła w Anglii.
Reformacja przyczyniła się znacznie do rozkwitu kultur narodowych, zwłaszcza literatury w językach narodowych, oświaty i muzyki (kościelnej), a także do rozwoju idei tolerancji religijnej, o którą walczyły przede wszystkim mniejszościowe wspólnoty protestanckie, nieuznawane ani przez katolików, ani przez luteran czy kalwinistów. Kalwinizm sprzyjał też rozwojowi stosunków wczesnokapitalistycznych i republikańskiej teorii źródeł władzy. W miarę uzyskiwania przez wyznania reformacyjne w wielu krajach Europy statusu religii panujących, zaczęły wzrastać tendencje do dogmatyzacji zwycięskich Kościołów, do narzucania siłą jednolitych poglądów społeczeństwu, oraz do wzrostu nietolerancji religijnej. Procesy te doprowadziły w XVII i XVIII w. do powstania nowych nurtów reformacyjnych, zwanych czasami drugą reformacją, z których wyłoniły się liczne nowe wyznania i wspólnoty religijne.
Reformacja w Polsce. Rozwijała się w swoistych warunkach, bowiem przed pojawieniem się tego ruchu państwo polskie nie było jednolite ani pod względem wyznaniowym, ani etnicznym; sprzyjało to tolerancji, z jaką potraktowano różne odłamy protestantyzmu. Pierwszy, w latach 20. XVI w., pojawił się luteranizm, który zyskał zwolenników wśród niemieckiej ludności miast Prus Królewskich, Wielkopolski i Śląska. Potęga gospodarcza takich ośrodków, jak Gdańsk, Toruń czy Elbląg, sprawiła, iż Zygmunt II August był zmuszony do rozszerzenia przyznanej im wcześniej autonomii również i na sprawy wyznaniowe (1556–57). Dopiero też za jego rządów (1548–72) zaczął się wśród szlachty szerzyć kalwinizm, przyznający świeckim patronom decydujący wpływ na sprawy kościelne. Za ruchem reformacyjnym (także w jego luterańskiej odmianie) opowiedziała się zaledwie szósta część tego stanu; była to jednak elita szlachecka, kształcona na obcych uniwersytetach i przodująca w walce o egzekucję dóbr i egzekucję praw — ruchu wymierzonego zarówno w magnaterię świecką, jak i duchowną. Domagano się udziału kleru w podatkach na rzecz obrony państwa, zniesienia sądownictwa duchownego nad świeckimi, likwidacji dziesięcin; na sejmach lat 60. XVI w. wiele z tych postulatów zostało zrealizowanych, co zahamowało dalszy rozwój reformacji. Triumfy różnowierstwa zbiegły się z rozwojem przywilejów szlachty, do których zaczęto zaliczać także prawo wyznawania przez nią dowolnie obranej konfesji. Ostateczną jego akceptację uzyskano w akcie konfederacji warszawskiej 1573. Pod osłoną szlacheckich oraz magnackich protektorów powstawały protestanckie szkoły, zbory i drukarnie. W 1554 odbył się w Słomnikach (Małopolska) pierwszy synod Kościoła kalwińskiego; jego przywódcom nie udało się jednak doprowadzić do zjednoczenia wszystkich odłamów protestantyzmu; już w 1. połowie XVI w. pojawili się w Polsce holenderscy anabaptyści (mennonici), po 1548 w Wielkopolsce zaczęli osiadać wypędzeni z ojczyzny bracia czescy.
Na tle konfliktów dogmatycznych i społecznych doszło 1562–65 do rozłamu wśród zwolenników kalwinizmu. Pod wpływem ideologii włoskich antytrynitarzy powstał Kościół braci polskich (przez przeciwników zwanych arianami), za którymi opowiedziała się znaczna część intelektualnej elity protestantyzmu. Wykluczenie polskich antytrynitarzy z sandomierskiej zgody 1570, uchwalonej przez kalwinistów oraz braci czeskich, a naśladowanej w innych krajach protestanckich Europy, osłabiło pozycję polskiej reformacji oraz podkopało szanse stworzenia Kościoła narodowego. Protestantyzm spotkał się z całkowitą niemal obojętnością wśród ludności wiejskiej, zyskał zaś zwolenników w takich miastach Korony, jak Kraków, Poznań czy Lublin. Na przełomie XVI i XVII w. doszło w nich jednak do stopniowej likwidacji zborów różnowierców; towarzyszyły temu napady na sklepy, mieszkania, a nawet pogrzeby różnowierców. Pogromy wyznaniowe, dokonywane z aprobatą (czasem z inicjatywy) duchowieństwa katolickiego, przebiegały przy całkowitej niemal bierności władz świeckich. Tumulty religijne stanowiły przejaw anarchizacji życia publicznego, a także wynik nieuchwalenia przez sejm (w którym przeważać zaczęli katolicy) przepisów wykonawczych do postanowień konfederacji warszawskiej; jej zdecydowanym przeciwnikiem był Zygmunt III Waza, pozostający pod silnym wpływem jezuitów, z P. Skargą na czele. Dopiero jednak po wojnach połowy XVII w. (okres tzw. potopu), gdy Rzeczpospolita z trudnością uniknęła podziału między niekatolickich sąsiadów, Kościołowi udało się prawnie i faktycznie przekreślić postanowienia konfederacji warszawskiej: 1658 sejm skazał braci polskich na banicję, 1668 zabronił, pod karą śmierci (przewidzianą za apostazję), odstępstwa od katolicyzmu, który zresztą — nawet w okresie największych triumfów reformacji — nie przestał być wyznaniem panującym.
Protestantyzm wpłynął pozytywnie na rozwój polskiej kultury, przyczyniając się m.in. do rozkwitu narodowego piśmiennictwa. Kalwinistą był M. Rej, zwolennikami arianizmu — czołowi poeci polskiego baroku (J.A. i Z. Morsztynowie, W. Potocki). Towarzyszył temu rozwój drukarń, tłoczących Pismo Święte oraz utwory polemiczne w języku polskim. Różnowiercy stworzyli sieć szkół średnich, z najważniejszymi akademiami braci polskich w Rakowie i braci czeskich w Lesznie oraz gimnazjami luterańskimi w Toruniu i Gdańsku. W Lesznie wykładał wybitny pedagog J.Á. Komenský, należący do sporej rzeszy imigrantów wyznaniowych, którzy jeszcze w 1. połowie XVII w. przybywali do Rzeczypospolitej z Czech oraz Niemiec, znajdując w niej bezpieczny azyl. Różnowiercom osiadłym w Wielkim Księstwie Litewskim protekcję wyznaniową zapewniła kalwińska gałąź rodu Radziwiłłów, w luterańskich miastach Prus Królewskich stroną szykanowaną była katolicka mniejszość. W XVI w. na zachodzie Europy zyskał znaczny rozgłos J. Łaski (znany tam jako John a Lasco). W następnym stuleciu w Niderlandach, Niemczech i Anglii czytywano pisma braci polskich — S. Przypkowskiego, J. Szlichtynga, A. Wiszowatego — tłoczone w kraju, a później na emigracji, głównie w Amsterdamie. Zawarte w nich postulaty racjonalnego podchodzenia do spraw wiary oraz rozdziału funkcji Kościoła od zadań państwa wywarły pewien wpływ na kształtowanie się idei wczesnego Oświecenia.
Janusz Tazbir (Reformacja w Polsce)
Bibliografia
J.M. TODD Reformacja, Warszawa 1974;
J. DELUMEAU Reformy chrześcijańskie w XVI i XVII wieku, t. 1–2, Warszawa 1986;
É.G. LÉONARD Histoire générale du protestantisme, t. 1–2, Paris 1961;
O. CHADWICK The Reformation, Harmondsworth 1972.
A. BRÜCKNER Różnowiercy polscy. Szkice obyczajowe i literackie, Warszawa 1962;
Wkład protestantyzmu do kultury polskiej, Warszawa 1970;
W. URBAN Epizod reformacyjny, Kraków 1988;
J. TAZBIR Reformacja w Polsce. Szkice o ludziach i doktrynie, Warszawa 1993;
A. JOBERT Od Lutra do Mohyły. Polska wobec kryzysu chrześcijaństwa 1517–1648, Warszawa 1994.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Luter Marcin na sejmie w Wormacji 1521 fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Reformacja , Akt obrazoburstwa w Niderlandach 1568, miedzioryt J. Luykena, ok. 1680fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Reformacja, Śmierć U. Zwingliego pod Kappel (Szwajcaria), drzeworyt I.I. Bendla, XIX w. fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Reformacja, 95 tez M. Lutra ogłoszonych 31 X 1517 w Wittenberdze fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wartburg, cela Marcina Lutra (Niemcy) fot. L. Zielaskowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia