Kościół katolicki
 
Encyklopedia PWN
Kościół katolicki,
największa chrześcijańska wspólnota wyznaniowa, głosząca zasady wiary i życia religijnego określane jako katolicyzm, utożsamiająca się w swojej wierze i nazwie z Kościołem powszechnym (gr. katholikos ‘powszechny’) oraz uznająca w sferze doktryny i organizacji kościelnej autorytet papieża, biskupa Rzymu.
Z tego względu Kościół katolicki jest nazywany, zwłaszcza w języku prawnym, Kościołem rzymskokatolickim; nazwa ta oznacza jednak w stosunkach wewnątrzkościelnych sam Kościół zachodni, łaciński, czyli patriarchat Zachodu ze stolicą w Rzymie, w odróżnieniu od uznających zwierzchnictwo Rzymu Kościołów wschodnich (grekokatolicy i unici).
Starożytność. Powstanie Kościoła katolickiego jest ściśle związane z narodzinami chrześcijaństwa, w którym wiara w Jezusa Chrystusa łączy się stale ze świadomością więzi społecznych między wyznawcami i istnieniem kościelnych struktur organizacyjnych; Kościół pierwotny składał się z licznych gmin — Kościołów lokalnych; na czele pierwszego, powstałego w Jerozolimie (prawdopodobnie w 30 r. n.e.) stało kolegium 12 apostołów z Piotrem na czele; nauczanie i decyzje apostołów oraz starszych z Jerozolimy cieszyły się autorytetem w całości gmin (np. tzw. sobór jerozolimski); zwierzchnikami poszczególnych gmin byli zakładający je misjonarze oraz kolegia starszych. Autorytet i władzę apostołów odziedziczyli przełożeni Kościołów lokalnych, od końca I w. określani jednolicie jako biskupi; kontynuacją autorytetu świętego Piotra była władza biskupów Rzymu (stolicy cesarstwa), następców świętego Piotra, który tam zginął śmiercią męczeńską; biskupi Rzymu wcześnie interweniowali w sprawy innych gmin (Klemens Rzymski). Nazwa Kościół katolicki weszła w użycie na początku II w. (Ignacy z Antiochii) i oznaczała całość chrześcijaństwa zjednoczonego wiarą, kultem i organizacją. Prześladowania chrześcijaństwa do początku IV w. utrudniały jednak oficjalne, doktrynalne i organizacyjne, ujednolicenie Kościoła katolickiego, mimo stałej łączności między Kościołami lokalnymi. Od II w. zbierały się synody lokalne; w III–IV w. wyłoniło się życie zakonne; w IV w. ustaliła się struktura organizacyjna z podziałem na patriarchaty (z uznaniem pierwszeństwa Rzymu), metropolie, biskupstwa (diecezje, eparchie), a od VI w. — na parafie. Wśród papieży wyróżnili się m.in. Kalikst I, Damazy I, Leon I, Gelazy I, Grzegorz I. Na soborach (Nicejskim I 325, Konstantynopolitańskim I 381, efeskim 431, chalcedońskim 451, Konstantynopolitańskim II 553, Konstantynopolitańskim III 680–81, Nicejskim II 787) ustalono zasady doktryny, kultu i prawa kościelne, korzystając z teologii Ojców Kościoła przekładających zasady biblijne na język kultury grecko-rzymskiej. W poszczególnych krajach ukształtowała się zróżnicowana w formach liturgia w językach narodowych (greckim, łacińskim, syryjskim, koptyjskim, etiopskim, ormiańskim, gruzińskim).
Kształtowaniu się jednego Kościoła katolickiego towarzyszyły herezje i rozłamy (schizma); ortodoksja i struktury kościelne powstawały w dużym stopniu w polemice: najpierw z judaizmem, od II w. z gnostycyzmem, doketyzmem, marcjonitami, millenaryzmem, potem z wpływami manicheizmu oraz nieortodoksyjnymi poglądami na Trójcę Świętą i Chrystusa, np. subordynacjonizmem, monarchianizmem, arianizmem, nestorianizmem, monofizytyzmem, monoteletyzmem; występowały też prądy nieortodoksyjne w sferze teorii i praktyki życia chrześcijańskiego, np. montanizm, enkratyzm (negacja małżeństwa), donatyzm, pelagianizm, ikonoklaści. Z wielu tych nurtów wyłoniły się odrębne struktury kościelne, z których do czasów współczesnych przetrwały tylko te, u których odrębność doktrynalna łączyła się z narodową (starożytne Kościoły wschodnie, czyli przedchalcedońskie).
Upadek cesarstwa zachodniorzymskiego i rola Konstantynopola jako stolicy cesarstwa wschodniorzymskiego spowodowały wzrost znaczenia biskupów, a później patriarchów konstantynopolitańskich, oraz słabnięcie wpływów Kościoła rzymskiego w Bizancjum, choć ustawodawstwo cesarza Justyniana I Wielkiego (VI w.) potwierdziło prymat papieski w chrześcijaństwie, także w sferze nauki wiary, wsparcie Zachodu zaś udzielone Kościołowi wschodniemu przyczyniło się do zwalczenia monoteletyzmu w VII w., oraz ikonoklastów w VIII i IX w.; w Bizancjum istniała tendencja do uznawania prymatu Rzymu za czysto honorowy albo nawet do jego negowania, zwłaszcza od okresowego zerwania więzi między oboma Kościołami w IX w. (schizma Focjusza, potem Sobór Konstantynopolitański IV 869–70); anatemy ogłoszone 1054 przez legata papieskiego i patriarchę Michała Cerulariusza zapoczątkowały ostateczny rozłam w chrześcijaństwie (wielka schizma wschodnia), przypieczętowany później przez podbój Konstantynopola przez krzyżowców (1204); odtąd nazwa Kościół katolicki odnosi się do zachodniej gałęzi chrześcijaństwa, choć prawosławie, spadkobierca Bizancjum, również jej używa.
Średniowiecze. Opanowanie cesarstwa zachodniorzymskiego w V w. przez plemiona germańskie, głównie arian bądź pogan, przyczyniło się do rozszerzenia funkcji Kościoła katolickiego jako autorytetu społecznego w warunkach upadku kultury i chaosu politycznego. Kościół katolicki, dominujący wśród ludności romańskiej i celtyckiej (aż po Irlandię), prowadził chrystianizację ludów germańskich, dzięki której wchodziły one w krąg kultury łacińskiej; w procesie chrystianizacji znaczną rolę odegrały zakony, w tym mnisi iroszkoccy; ok. 500 ochrzcił się król Franków Chlodwig, w VI w. przyjęli katolicyzm władcy Burgundów i Wizygotów, w VIII w. plemiona z Anglii (Augustyn z Canterbury) i Niemiec (Bonifacy), w IX w. Duńczycy, w X w. wikingowie, na przełomie X i XI w. reszta Skandynawów; misja Cyryla i Metodego popierana przez Bizancjum i Rzym pozyskała w IX w. dla chrześcijaństwa Słowian południowych i państwo wielkomorawskie; w X w. chrześcijaństwo łacińskie przyjęły Czechy, Węgry i Polska (966 chrzest Mieszka I, święty Wojciech), w XIII–XV w. ludy bałtyckie; z drugiej strony jednak muzułmanie odebrali w VII–VIII w. chrześcijanom Afrykę północną, Hiszpanię i południową Italię. W tym okresie Kościół katolicki zdołał ocalić od zapomnienia kulturę antyczną (zwłaszcza benedyktyni przepisujący dzieła autorów starożytnych) oraz kontynuował proces edukacji, ale twórcze życie umysłowe było po wędrówkach ludów dość ubogie (wyjątki: Boecjusz i Kasjodor w Italii; Hiszpania Wizygotów, np. Izydor z Sewilli; Beda Czcigodny; renesans karoliński z Alkuinem i Eriugeną, Sylwester II). W średniowieczu wzrosła rola polityczna Kościoła katolickiego; papieże odgrywali ważną rolę w Italii (już Leon I nakłonił Attylę do odstąpienia od Rzymu), gdzie tylko częściowo utrzymała się władza bizantyńska, 754 dzięki królowi Franków Pepinowi powstało Państwo Kościelne, 800 Leon III koronował Karola Wielkiego na cesarza; biskupi i opaci stali się częścią feudalnego systemu władzy; w IX–X w. nastąpił upadek papiestwa, które stało się przedmiotem lokalnych rozgrywek politycznych; w XI w. odrodziło się ponownie, a Grzegorz VII rozpoczął skuteczne reformy wymierzone zwłaszcza przeciw zeświecczeniu duchownych, powszechnemu zaniedbywaniu oficjalnie obowiązującego od IV w. w Kościele zachodnim celibatu oraz obsadzaniu urzędów kościelnych przez władców świeckich (spór o inwestyturę); równocześnie nastąpiło odrodzenie życia zakonnego (benedyktyni z Cluny, cystersi). Ożywienie religijności było jednym ze źródeł krucjat (1095–1291), których wynikiem był m.in. wzrost zainteresowania Wschodem a zarazem nowy konflikt z prawosławiem (IV krucjata 1204, cesarstwo i patriarchat łaciński w Konstantynopolu); w XIII w. krucjaty w Hiszpanii wyparły Maurów z Andaluzji (do XV w. utrzymali Grenadę). W XIII w. papiestwo osiągnęło okresowo przewagę nad władcami (Innocenty III), ale osłabło w okresie pobytu papieży w Awinionie 1305–78 (schizma zachodnia). Kościół katolicki był atakowany przez ludowe herezje waldensów, katarówalbigensów, do ich zwalczania powstała w XIII w. inkwizycja. Ortodoksyjny ruch odnowy podjęły w XIII w. zakony żebrzące (franciszkanie, dominikanie) i tzw. trzecie zakony, wywierające wielki wpływ na świeckich. Na XII–XV w. przypadł rozkwit życia umysłowego; był to okres zakładania i rozwoju uniwersytetów średniowiecznych oraz rozwoju filozofii i teologii scholastycznej, której głównymi przedstawicielami byli Anzelm z Canterbury, P. Abelard, Albert Wielki, Tomasz z Akwinu, Bonawentura, J. Duns Szkot, W. Ockham; orientację bardziej mistyczną reprezentowali m.in. Bernard z Clairvaux, wiktoryni, Hildegarda z Bingen, J. Tauler, Mistrz Eckhart, Tomasz à Kempis. Znaczną rolę w kształtowaniu życia kościelnego odegrały sobory Kościoła zachodniego (laterańskie I–IV 1123, 1139, 1179, 1215, lyońskie I–II 1245, 1274; krótkotrwała unia z prawosławiem — w Vienne 1311–12, w Konstancji 1414–18); sobór florencki 1439 (poprzednio obradujący w Bazylei i Ferrarze) zgromadził również przedstawicieli prawosławia, którzy uznali go za powszechny, zawierając unię z Kościołem katolickim, zaniechaną jednak po upadku Konstantynopola 1453.
W XIV–XV w. wystąpiły też objawy kryzysu: schizma awiniońska 1378–1417 doprowadziła do podziału Kościoła katolickiego na 2 obozy popierające papieża lub antypapieża; w następstwie schizmy wpływowym poglądem stał się koncyliaryzm, wyrażający się przekonaniem o wyższości soboru nad papieżem (Jan Gerson, Piotr d’Ailly); degeneracji moralnej uległ rycerski zakon krzyżacki; rozwinął się narodowo-religijny ruch reformatorski w Czechach, husytyzm, odrzucony przez Kościół katolicki; wpływy renesansu doprowadziły do znacznego zeświecczenia życia, zwłaszcza w papieskim Rzymie.
Sztuka średniowieczna rozwijała się w ścisłym związku z Kościołem katolickim: tematyka religijna dominowała w malarstwie i rzeźbie, architektura romańska i gotycka wyraziła się przede wszystkim w budownictwie sakralnym, z liturgią wiąże się chorał gregoriański; kontynuacją tego związku był kościelny mecenat w okresie renesansu, którego dzieła w znacznej części też były inspirowane religijnością katolicką.
Epoka nowożytna. Reformacja, pomyślana z początku jako ruch reformy Kościoła katolickiego, doprowadziła do powstania protestantyzmu; wynikło to zarówno z odrębności doktrynalnych, jak i z protestanckich koncepcji organizacji kościelnej, niechętnej hierarchii kościelnej, oraz z dążeń władców do podporządkowania sobie spraw kościelnych. Po wystąpieniu M. Lutra (1517) ukształtował się w Kościół luterański (ewangelicko-augsburski) w Niemczech i Skandynawii; poglądy U. Zwingliego i J. Kalwina zdominowały protestantyzm w Niderlandach, Francji i Szwajcarii; w Anglii król Henryk VIII utworzył Kościół narodowy i państwowy, który później przyjął teologię kalwińską (anglikanizm). Doszło do wojen religijnych, zwłaszcza w Niemczech, i obustronnych prześladowań (katolików w Anglii, północnych Niemczech i Skandynawii, a protestanckich hugenotów we Francji; w Hiszpanii i we Włoszech działalność inkwizycji). Kościół katolicki zreformował się w wyniku soboru trydenckiego 1545–63, który polemizując z protestantami, potwierdził zarazem tradycyjną doktrynę katolicką (kontrreformacja); ujednolicono liturgię łacińską (Pius V), podniesiono wykształcenie duchownych, wprowadzono systematyczne duszpasterstwo i szkolnictwo parafialne; stylem artystycznym nowej epoki stał się barok; nowo powstały zakon jezuitów (I. Loyola) odegrał ważną rolę w polemice antyprotestanckiej, edukacji i działalności misyjnej; równocześnie działały inne zgromadzenia (np. misjonarze Wincentego à Paulo); wśród teologów i duszpasterzy wyróżnili się m.in.: Karol Boromeusz, S. Hozjusz, R. Bellarmin, Franciszek Salezy; ostatecznie Kościół katolicki odzyskał wpływy w krajach opanowanych częściowo przez protestantyzm (Francja, południowe Niemcy, Polska), a w wyniku unii brzeskiej (1596) na ziemiach ruskich rozwinął się grekokatolicyzm.
W następstwie odkryć geograficznych i ekspansji kolonialnej krajów katolickich (Hiszpania, Portugalia, w mniejszym stopniu Francja) Kościół katolicki rozszerzył się na Amerykę Południową i Środkową, gdzie z czasem wpłynął na złagodzenie sytuacji ludów podbitych (B. de Las Casas), ale też na ich asymilację kulturalną; misjonarze katoliccy dotarli do Indii, Japonii (Franciszek Ksawery) i Chin (M. Ricci); zapoczątkowano misje w Afryce, lecz większe sukcesy odniosły one dopiero w XX w. W XVII–XIX w. zawarto nowe unie z Kościołami wschodnimi.
Wiek XVIII przyniósł osłabienie religijności i wzrost wpływów antyklerykalnych (oświecenie, deizm, wolnomularstwo) oraz tendencję do zwiększenia roli władców absolutnych wobec Kościoła (gallikanizm, febronianizm, józefinizm), którzy 1773 wymusili na papieżu kasatę jezuitów; rewolucja francuska 1789–99 zlaicyzowala państwo francuskie, krwawo prześladowała Kościół katolicki i próbowała oddzielić katolików francuskich od Rzymu. Zjednoczone państwo włoskie do 1870 odebrało papieżom władzę świecką, zajmując państwo kościelne, poza samym Watykanem. W XIX w. dyskryminowano katolicyzm w Rosji i Niemczech (Kulturkampf); w XX w. Kościół katolicki padł ofiarą krwawych represji m.in. w wyniku rewolucji meksykańskiej i wojny domowej w Hiszpanii oraz pod rządami komunistycznymi, gdzie jednak dyskryminacja nie zawsze była skuteczna, a autorytet Kościoła katolickiego nawet wzrósł.
Wobec nacisku politycznego, laicyzacji, liberalizmu, deizmu, scjentyzmu i ateizmu Kościół katolicki zajął stanowisko polemiczne; kulminacja tej tendencji wystąpiła w okresie pontyfikatu Piusa IX i Soboru Watykańskiego I 1869–70 (dogmat o nieomylności papieskiej); za nieortodoksyjne uznano próby kompromisu z nowymi tendencjami politycznymi i umysłowymi (F.R. de Lamennais, modernizm); w XX w. potępiono komunizm i narodowy socjalizm (zwłaszcza Pius XI). Natomiast społeczna nauka Kościoła podjęła problemy moralne wynikłe z kapitalizmu i socjalizmu (W. von Ketteler, encyklika Leona XIII Rerum Novarum z 1891 i in.), wypowiadając się ostatecznie za sprawiedliwym kapitalizmem (Centesimus annus Jana Pawła II z 1991). W XIX i XX w. teologia przyswoiła sobie metody nauk historycznych, czemu towarzyszył powrót do źródeł wiary (biblistyka, patrystyka, historia dogmatów) i filozofii (neotomizm); odnowa teologiczna (np. H. de Lubac, Y. Congar, M.-D. Chenu, K. Rahner), w połączeniu z potrzebą unowocześnienia duszpasterstwa i otwarcia na świat, inspirowały Sobór Watykański II 1962–65 (papieże Jan XXIII i Paweł VI), który wprowadził języki narodowe do liturgii i usankcjonował ekumenizm, co wzbudziło niewielką opozycję (m.in. M. Lefebvre); wybór na papieża 1978 Jana Pawła II, pierwszego od XVI w. nie-Włocha, oraz jego osobowość i wszechstronna aktywność podniosły znaczenie urzędu papieskiego; obecnie rysuje się jednak konflikt między zwolennikami tradycji katolickiej rozumianej na sposób ostatniego soboru, a tendencją do zaniechania w imię postępu uznawanych dotąd elementów doktryny (wyróżniona rola Kościoła katolickiego, nieomylność, etyka seksualna); zaznacza się spadek praktyk religijnych oraz akceptacji nauczania Kościoła katolickiego, choć zarazem dostrzec można poprawę stosunków z protestantyzmem i prawosławiem oraz judaizmem, aktywność świeckich, zaangażowanie społeczne Kościoła katolickiego, wzrost nowych ruchów religijnych, wzrost wpływów w krajach tradycyjnie protestanckich, zwłaszcza USA, jak też postępy w krajach dotąd misyjnych (zwłaszcza w Afryce i niektórych krajach Azji); Kościół katolicki opiera się tam w większości na kadrach rodzimych i tworzy nowe formy teologii oraz duchowości. Obecnie Kościół katolicki liczy ok. 1,1 mld wiernych (2009), tzn. ok. 18% ludności świata; duchowieństwo liczy ponad 4 tysiące biskupów, ok. 400 tysięcy księży (w tym blisko 300 tysięcy w Europie i Ameryce Północnej) i 20 tysięcy stałych diakonów, oraz ok. 700 tysięcy zakonnic.
Michał Wojciechowski
Kościół katolicki w Polsce. Jego początki wiążą się z chrztem 966 Mieszka I i otoczenia księcia (chrzest Polski). W 968 utworzono pierwsze biskupstwo z ośrodkiem w Poznaniu (bp Jordan, następnie Unger), 1000 arcybiskupstwo w Gnieźnie z biskupstwami w Krakowie, Wrocławiu i Kołobrzegu, a wkrótce pierwsze klasztory w Międzyrzeczu i Tyńcu; pierwszym arcybpem gnieźnieńskim został Radzim-Gaudenty — jego brat bp Wojciech, wysłany 997 do Prusów z misją, zakończoną męczeńską śmiercią, po kanonizacji stał się patronem Polski; do połowy XII w. istniało już 8 diecezji. Szybko postępujący proces rozbudowy struktur kościelnych oraz ścisły związek Kościoła katolickiego z państwem doprowadziły do wystąpień ludności w latach 30. i 40. XI w., skierowanych zarówno przeciwko państwu, jak i popieranej przez nie nowej religii. W 2. połowie XI w. nastąpiła odbudowa i rozbudowa Kościoła, który stopniowo zapewniał sobie własne ekonomiczne podstawy działalności (głównie dzięki nadaniom dóbr ziemskich przez monarchów i możnowładców); doprowadziło to w XI–XIII w. do uformowania się wielkich latyfundiów kościelnych (największe należały do arcybiskupa gnieźnieńskiego i biskupa krakowskiego); procesu tego nie powstrzymał konflikt króla Bolesława Śmiałego z bpem krakowskim Stanisławem ze Szczepanowa 1079; tworzono także nowe instytucje kościelne (np. kapituły), rozwijały się zakony i sieć parafii. Ogółem u schyłku XII w. działały na ziemiach polskich ok. 94 wspólnoty kleru zakonnego i świeckiego oraz 800–1000 kościołów parafialnych; skupiały one razem ok. 1,4 tysiąca duchownych. Wraz z chrześcijaństwem upowszechniała się znajomość pisma, niezbędna do uprawiania nowego kultu; od 2. połowy XI w. przy kościołach katedralnych i kolegiackich powstawało szkolnictwo kościelne, kształcące przyszłych duchownych. Proces chrystianizacji ludności, polegający na zastępowaniu kultów plemiennych nowym kultem, nierzadko przyswajającym elementy dawnych wierzeń do nowych warunków, najszybciej dokonywał się w sferze zachowań zewnętrznych, w świadomości zaś ogółu społeczeństwa trwał co najmniej do XIII w. Wraz z szybkim rozwojem kraju w XIII–XV w. i kolonizacją nie zasiedlonych dotąd ziem postępowało umacnianie się Kościoła katolickiego; zagęszczano sieć parafii, których liczba na obszarze odpowiadającym dzisiejszej Polsce zwiększyła się z ok. 3 tysięcy (1300) do ok. 6 tysięcy (1500), w granicach zaś państwa polsko-litewskiego (1500) było ich ok. 4 tysięcy. Dokonywał się proces emancypacji Kościoła, czemu sprzyjało rozbicie państwa na dzielnice i związane z tym osłabienie władzy monarszej; emancypacja ta polegała m.in. na wyjęciu duchowieństwa spod sądownictwa świeckiego (immunitet sądowy) oraz zwolnieniu dóbr kościelnych od różnych obciążeń gospodarczo-podatkowych na rzecz państwa (immunitet ekonomiczny). Kler (podobnie jak ogół ludności) opłacał papiestwu świętopietrze (do połowy XIV w.), a duchowni obdarzeni niektórymi beneficjami kościelnymi, także z nich ponosili świadczenia pieniężne, zwane annatami (do XVIII w.). Ważnym czynnikiem emancypacji gospodarczej Kościoła było uzyskanie 1180 przez biskupów nietykalności ich uposażeń; zdobyte przywileje umożliwiały duchowieństwu ukształtowanie się w XIII w. w odrębny stan, z własnym sądownictwem. Zjawiska te łączyły się ściśle z przemianami w Kościele powszechnym, zwanymi reformą gregoriańską, zmierzającą do odnowy moralnej Kościoła i stworzenia mu warunków skutecznego pełnienia swych funkcji przez uniezależnienie od władzy świeckiej. Kościół z obejmującą całość ziem polskich metropolią gnieźnieńską odgrywał w rozbitej na dzielnice Polsce rolę jednoczącą, a synody duchownych, przybywających na nie ze wszystkich dzielnic kraju, przyczyniały się do podtrzymania Kościół katolickiej wspólnoty. Ważną rolę w przezwyciężaniu rozbicia dzielnicowego odegrał szerzący się w 2. połowie XIII w. kult świętego Stanisława ze Szczepanowa (kanonizacja 1253) i działalność arcybpa gnieźnieńskiego Jakuba Świnki.
Polityczne zjednoczenie kraju i następnie jego ekspansja terytorialna pociągały za sobą rozbudowę organizacji kościelnej (m.in. 1375 założenie metropolii w Haliczu, 1388 — biskupstwa w Wilnie oraz 1417 — w Miednikach na Żmudzi); od 1418 arcybpi gnieźnieńscy posługiwali się tytułem prymasa Polski (M. Trąba), do którego dołączyli 1515 godność papieskiego legata (legatus natus, J. Łaski). W okresie Rzeczypospolitej Obojga Narodów prymasi byli podczas bezkrólewi interrexami; nadal szybko zwiększała się liczba klasztorów. W końcu XV w. liczba duchownych w Polsce osiągnęła ok. 22 tysięcy (ok. 0,4% ogółu ludności), w tym ok. 15 tysięcy księży diecezjalnych. Silna pozycja gospodarcza Kościoła, stosunkowo wysokie wykształcenie i duży prestiż kleru zwiększały jego znaczenie w życiu kraju; wyższe duchowieństwo brało udział w sprawowaniu władzy (udział w radzie królewskiej, później w senacie, obsada kancelarii) oraz tworzyło elitę intelektualną (udział w tworzeniu i profesurze Akademii Krakowskiej, Paweł Włodkowic). Zakładane od XIII w. i upowszechnione w XV w. szkoły parafialne stanowiły zasadniczy czynnik szerzenia oświaty w społeczeństwie. W okresie reformacji, mimo poniesionych strat (egzekucja praw) i ataków reformatorów, Kościół zachował swój stan posiadania.
Podjęta na soborze trydenckim (1545–63) i przeniesiona do Polski, m.in. za sprawą kardynała S. Hozjusza i sprowadzonych przez niego jezuitów (S. Kostka, A. Bobola), odnowa Kościoła katolickiego (kontrreformacja) doprowadziła do odbudowy, a następnie umocnienia jego wpływów; postępowała rozbudowa struktur kościelnych (zwłaszcza zakonów, głównie bernardynów, dominikanów, karmelitów bosych), co nabrało szczególnego znaczenia w okresie słabnięcia organizmu państwowego. Istotną rolę w umacnianiu się Kościoła katolickiego w Polsce odegrało wciągnięcie w orbitę jego wpływów znacznej części Kościoła prawosławnego, istniejącego w Rzeczypospolitej; zawarcie między tymi Kościołami unii brzeskiej 1596 spowodowało powstanie Kościoła greckokatolickiego; w końcu XVII w. unię z Kościołem katolickim zawarły także wspólnoty ormiańskie w Rzeczypospolitej. Kontrreformacyjny katolicyzm stał się dominującym składnikiem duchowości polskiej XVII–XVIII w., przybierając odrębny koloryt i obyczajowość (barok, sarmatyzm). Szkolnictwo średnie i wyższe znalazło się w rękach jezuitów i pijarów (Akademia Wileńska, Collegium Nobilium). Do grona najwybitniejszych twórców — poetów, pisarzy-polemistów — należeli m.in. P. Skarga, J. Wujek, M.K. Sarbiewski. Duchowieństwo katolickie odegrało ważną rolę w polskim oświeceniu (S. Konarski, A. Naruszewicz, S. Staszic, H. Kołłątaj). Liczba duchowieństwa Kościoła katolickiego 1772 wynosiła ok. 26 tysięcy, w tym ok. 9,2 tysięcy księży zakonnych (ok. 0,4% ogółu społeczności rzymskokatolickich), natomiast parafii — ok. 5 tysięcy.
W wyniku rozbiorów Polski w cesarstwie rosyjskim znalazło się ok. 2,1 mln katolików obrządku łacińskiego, w zaborze austriackim — ok. 2,8 mln, w zaborze pruskim — ok. 2,5 mln; w utworzonym 1815 Królestwie Polskim było (1829) ponad 3,2 mln katolików obrządku łacińskiego, co stanowiło ok. 78% ogółu jego mieszkańców. W okresie porozbiorowym sytuacja Koscioła katolickiego była uzależniona od polityki poszczególnych zaborców; wprawdzie wszędzie wyznawano i stosowano zasadę zwierzchności państwa nad Kościołem i dążono do maksymalnego podporządkowania sobie organizacji kościelnej, lecz metody działania zaborców oraz warunki były odmienne. W prawosławnej Rosji i protestanckich Prusach katolicy znaleźli się w sytuacji wyznawców religii tolerowanej, ale nie dominującej, hierarchię katolicką zaś pozbawiono uprawnień Kościół katolickiych; w Prusach (1772, 1796) i cesarstwie rosyjskim (1772–96, 1842–43) przeprowadzono sekularyzację dóbr kościelnych, wyznaczając duchowieństwu niewielkie pensje. W zaborze austriackim, gdzie katolicyzm pozostał religią panującą, w wyniku reform józefińskich z końca XVIII w. Kościół został w znacznym stopniu podporządkowany państwu. Konwencja petersburska (1797) regulowała przyjęte przez zaborców zasady postępowania wobec ziem polskich, m.in. eliminując międzydzielnicowe związki Kościoła katolickiego; likwidacja (1796) nuncjatury papieskiej w Warszawie ograniczyła kontakty duchowieństwa z Rzymem, które odtąd miały być utrzymywane za pośrednictwem i pod kontrolą państwa, w praktyce jednak polska hierarchia katolicka prowadziła nielegalnie bezpośrednią korespondencję ze Stolicą Apostolską. Wszyscy zaborcy prowadzili akcję kasaty klasztorów, głównie z przyczyn polityczno-gospodarczych, ale także w celach germanizacyjnych i rusyfikacyjnych, zwłaszcza na tzw. ziemiach zabranych (na wschód od Bugu), gdzie zakony propagowały kulturę polską oraz inicjowały akcje narodowo-patriotyczne. Władze rosyjskie w celu podporządkowania sobie Kościoła katolickiego na tym terenie, utworzyły 1783 arcybiskupstwo w Mohylewie (od 1774 funkcjonowało bez sankcji papieskiej jako biskupstwo), prawie całkowicie niezależne od Rzymu. Duchowieństwo polskie, zwłaszcza parafialne i zakonne, podczas powstania kościuszkowskiego 1794 i w okresie poprzedzającym utworzenie Księstwa Warszawskiego prowadziło agitację na rzecz sprawy narodowej oraz niosło pomoc materialną. Okres konstytucyjnego Królestwa Polskiego (1815–30) przyniósł wzmocnienie struktur organizacyjnych Kościoła katolickiego (nowe diecezje), połączone jednak z kasatą wielu starych opactw. Podczas powstania listopadowego 1830–31 duchowni zajmowali się patriotycznym kaznodziejstwem, niekiedy sami uczestniczyli w walce zbrojnej. Po upadku powstania wielu duchownych poddano represjom, masowo likwidowano klasztory. Znaczne zaangażowanie duchowieństwa w manifestacjach patriotycznych 1860–62 (zesłanie arcybpa warszawskiego Z.Sz. Felińskiego) i w powstaniu styczniowym 1863–64 (oddział księdza S. Brzóski), spowodowało nową falę represji władz rosyjskich: prześladowania dotknęły 5% księży w Królestwie Polskim, 6% na Litwie i Białorusi — blisko 30 duchownych ukarano śmiercią, 100 skazano na katorgę, kilkuset zesłano na Syberię; 1864 zlikwidowano niemal wszystkie pozostałe jeszcze klasztory, 1865 przejęto majątek nieruchomy Kościoła katolickiego w Królestwie Polskim, wyznaczając duchowieństwu pensje, 1867 hierarchię kościelną podporządkowano Kolegium Rzymsko-Duchownemu w Petersburgu, podjęto też próbę dokonania schizmy w Kościele katolickim przez tworzenie polskiego Kościoła narodowego; biskupów, którzy nie chcieli podporządkować się nowym zarządzeniom, deportowano (1870–72 w Królestwie Polskim nie było ani jednego biskupa). Kościół katolicki utracił swobodę organizowania swego aparatu i obsadzania stanowisk, jego administrację poddano rusyfikacji. Inną formą walki z narodowymi oddziaływaniem Kościoła katolickiego, realizowaną przez wszystkich zaborców, były zmiany w jego organizacji terytorialnej (np. likwidacja zamożnych diecezji i erygowanie nowych, zwykle słabo uposażonych, jak również likwidacja niektórych parafii), co np. w Królestwie Polskim spowodowało ograniczenie wzrostu liczby duchowieństwa (w połowie XIX w. było tu ok. 2,5 tysiąca księży, a 1910, przy 2,5-krotnym wzroście liczby wiernych — ok. 2,9 tysiąca. Naprzeciw potrzebom duszpasterskim wychodziła działalność kapucyna H. Koźmińskiego, twórcy licznych tajnych zgromadzeń bezhabitowych (tzw. skrytki). Na emigracji powstało szereg nowych zgromadzeń żeńskich i męskich (m.in. zmartwychwstańcy). W zaborze pruskim polityka germanizacyjna O. von Bismarcka i walka z katolicyzmem (Kulturkampf) zmierzały do osłabienia pozycji Kościoła katolickiego. Ustawy kościelno-państwowe z 1873–75 ograniczały jego wpływy na społeczeństwo, pozbawiały nadzoru nad szkolnictwem i podporządkowywały władzom państwowym. W 1875–77 przeprowadzono likwidację znacznej większości pozostałych jeszcze klasztorów, kler zaś poddano kontroli władz państwowych, które m.in. miały prawo ingerencji w sprawy personalne Kościoła (internowanie arcybpa gnieźnieńskiego-poznańskiego M. Ledóchowskiego 1872).
Mimo tej polityki Kościół katolicki we wszystkich zaborach zachował, a nawet umocnił więź ze społeczeństwem, wpływając (wbrew ogólnoeurop. tendencjom) na wzrost religijności ludności, która widziała w nim ostoję życia narodowego, a katolicyzm uznawała za wyznacznik polskości. W zaborze rosyjskim walka Kościoła katolickiego z caratem (po 1864) w obronie niezawisłości spowodowała, że zaangażowanie duchowieństwa w pracę społeczną było niewielkie, ograniczając się głównie do działalności oświatowej i charytatywnej. Przed I wojną światową w Królestwie Polskim istniało ok. 500 zakładów dobroczynnych i oświatowych prowadzonych przez księży i instytucje kościelne (B. Markiewicz, J. Siemiec). Ukazy z 1905–06, zapewniające względną swobodę Koscioła katolickiego w Królestwie Polskim, umożliwiły zaangażowanie się duchowieństwa w działalność społeczna i polityczną. W zaborze pruskim, zwłaszcza w Wielkopolsce, odpowiedzią duchowieństwa na represyjną politykę władz wobec Kościoła katolickiego i społeczeństwa polskiego było włączenie się do prac społeczno-kulturalnych i gospodarczych; wbrew polityce Kulturkampfu nastąpiło wzmocnienie Kościoła i jego wpływów w społeczeństwie. Odegrał on poważną rolę w pracy organicznej, angażując się m.in. w propagowanie oświaty i czytelnictwa, zakładanie kółek rolniczych, spółdzielni, spółek parcelacyjnych oraz w życie polityczne.
W 1917–18 arcybp warszawski A. Kakowski przewodniczył Radzie Regencyjnej, będącej namiastką polskiej władzy Kościół katolickiej w okupowanym przez państwa centralne Królestwie Polskim; symbolem zaangażowania Kościoła katolickiego w odbudowę niepodległości i jej umocnienie stała się śmierć kapelana wojskowego I. Skorupki podczas bitwy warszawskiej VIII 1920.
W okresie II RP pozycję Kościoła katolickiego wyznaczyła Konstytucja marcowa z 1921 (stanowiąc, iż: „Wyznanie rzymskokatolickie, będące religią przeważającej większości narodu, zajmuje w państwie naczelne stanowisko wśród uprawnionych wyznań”), zwłaszcza zaś konkordat z 10 II 1925, zapewniający Kościołowi katolickiemu dużą swobodę działania. Wprowadził on m.in. nową organizację terytorialną administracji kościelnej i określił ekonomiczne podstawy funkcjonowania Kościoła katolickiego, których poważną częścią były kwoty wypłacane przez państwo (ponad 20 mln zł rocznie) oraz dobra ziemskie (ok. 240 tysięcy ha, 1921). W 1931 katolicy obrządku łacińskiego stanowili 64,8% ludności, istniało ok. 5 tysięcy parafii; liczba księży diecezjalnych i zakonnych 1937 wynosiła ponad 11,2 tysięcy; znacznie rozwinął się ruch zakonny, zwłaszcza żeński. Nastąpiła dynamiczna rozbudowa katolickich organizacji ludzi świeckich. Szczególne miejsce zajmowała Akcja Katolicka (ok. 750 tysięcy członków, 1939), utrzymująca najsilniejszą pozycję na wsi; istniało wiele organizacji, istotnych dla kultury religijnej kraju (np. ruch bracki, ruch tercjarski), znajdujących oparcie głównie wśród chłopów i robotników. W środowisku robotniczym swoje wpływy Kościół katolicki szerzył z pomocą chrześcijańskich związków zawodowych. Rozwijał się ruch inteligencji katolickiej, np. wśród młodzieży akademickiej działało Stowarzyszenie Katolickiej Młodzieży Akademickiej „Odrodzenie” i Juventus Christiana. Po 1926 w Kościół katolicki, silnie związanym z Narodową Demokracją, zaczęła dominować zasada niepopierania żadnej partii Kościół katolickiej; na zasadę tę istotny wpływ miała polityka obozu rządzącego, który — dążąc do odciągnięcia Kościoła katolickiego od związków z endecją — ściśle przestrzegał konkordatu oraz udzielał Kościołowi dalszych koncesji.
W okresie okupacji 1939–45 wroga polityka władz niemieckich wobec Kościoła katolickiego była nieco mniej bezwzględna w Generalnym Gubernatorstwie (GG), bardziej eksterminacyjna zaś na ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy. W tzw. Kraju Warty 90% duchownych aresztowano lub wysiedlono (zamordowanie bpów M. Kozala i A. Nowowiejskiego), likwidowano bądź germanizowano instytucje i organizacje kościelne; do 1944 zamknięto ok. 1,3 tysiąca kościołów (ok. 500 przekształcono w magazyny), także rabowano kościelne mienie. W GG, gdzie zginęło ok. 500 księży diecezjalnych i zakonnych, część kościołów przekazano stowarzyszeniom niemieckim i Kościołowi prawosławnemu, zakazano przyjmowania kandydatów do nowicjatów, rozwiązano organizacje religijne, a ich majątek skonfiskowano, również poważnie ograniczono szkolnictwo kościelne. Na ziemiach II RP przyłączonych do ZSRR wiele kościołów i zakonów zamknięto, liczne świątynie zamieniono w kina, magazyny lub ogniska propagandy ateistycznej. Zlikwidowano seminaria katolickie i greckokatolickie oraz szkoły prowadzone przez kościoły, zakony i organizacje religijne, księży poddano szykanom, wielu aresztowano, wśród ludności prowadzono powszechną akcję ateizacji. Po zajęciu tych ziem przez Niemcy (VI 1941) władze okupacyjne prowadziły politykę represji wobec Kościoła katolickiego, podobną jak w GG. Ogółem podczas II wojny światowej zginęło ok. 1,9 tysiąca księży diecezjalnych i kleryków (ponad 19% ogółu), 850 zakonników (święty Maksymilian Maria Kolbe) i 289 sióstr zakonnych.
W PRL położenie Kościoła katolickiego było ściśle związane z wewnętrzną sytuacją polityczna kraju; do 1949, mimo zerwania 12 IX 1945 przez Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej konkordatu, Kościół katolicki zachował daleko idącą swobodę działania. W 1945 prymas A. Hlond mianował tymczasowych administratorów kościelnych na włączonych do Polski Ziemiach Zachodnich, gdzie organizowano życie Kościół katolickie; postępowała odbudowa zniszczonych kościołów, bez przeszkód działały stowarzyszenia religijne (1946 ok. 0,5 mln członków), seminaria duchowne, zakony, ochronki, domy dziecka, domy opieki, internaty i szkoły prowadzone przez duchowieństwo; ukazywało się kilkadziesiąt tytułów katolickiej prasy. Wskutek m.in. zmiany granic, przesiedleń i repatriacji oraz eksterminacji ludności żydowskiej odsetek katolików rzymskich w Polsce zwiększył się z ok. 64,8% (1931) do ponad 90% (1952). Od 1949, w wyniku postępującej stalinizacji kraju, nastąpiła zmiana polityki państwa wobec Kościoła katolickiego. Ograniczono (dekret z 5 VIII 1949) swobody zakonów, kongregacji duchownych i stowarzyszeń katolickich; IX 1949 zorganizowano Komisję Księży przy Związku Bojowników o Wolność i Demokrację, której działalność była skierowana przeciw hierarchii kościelnej (ruch tzw. księży patriotów, do 1954 ok. 10% ogółu księży); państwo przejęło szpitale kościelne i zakonne (21 IX 1949); wprowadzono komisaryczny zarząd nad organizacją ogólnokościelną Caritas (23 I 1950); na własność państwa przejęto nieruchomości ziemskie Kościoła katolickiego, tzw. dobra martwej ręki (20 III 1950); za własność państwa uznano cały majątek Kościoła na tzw. ziemiach odzyskanych (łącznie z kościołami i budynkami przykościelnymi). Napiętej sytuacji (4 III 1950 aresztowano biskupa chełmińskiego) nie złagodziło porozumienie między przedstawicielami rządu i episkopatu polskiego 14 IV 1950, określające stosunki między państwem a Kościołem katolickim (władze państwowe zobowiązały się m.in. do pozostawienia nauki religii w szkołach, zachowania szkół katolickich, prawa katolików do stowarzyszania się, własnej prasy i wydawnictw oraz swobody kultu i pielgrzymek). W IV 1950 władze państwowe utworzyły Urząd do Spraw Wyznań, mający na celu zapewnienie sobie kontroli nad działalnością Kościoła. W I 1951 rząd dokonał zamiany dotychczasowych administratorów apostolskich na wikariuszy kapitulnych, mianowani zaś IV 1951 przez papieża biskupi dla 5 nowych diecezji mogli objąć swe stanowiska dopiero XII 1956; I 1953 w Krakowie postawiono przed sądem pracowników kurii metropolitalnej pod zarzutem szpiegostwa; 9 II 1953 wydano dekret dający organom państwowym prawo do odmowy zgody na wszelkie nominacje kościelne, jak również do usuwania księży. We IX 1953 zainscenizowano polityczny proces biskupa kieleckiego Cz. Kaczmarka (skazany na 12 lat więzienia), 24 IX 1953 internowano prymasa S. Wyszyńskiego, XII 1953 zmuszono Episkopat pod kierownictwem bpa łódzkiego M. Klepacza, a następnie resztę duchowieństwa do ślubowania na wierność PRL (uchylający się księża nie mogli pełnić swych funkcji).
W wyniku październikowego przesilenia politycznego 1956 nastąpiła w Polsce poprawa stosunków między Kościołem a władzami państwowymi: 8 XII 1956 (po uwolnieniu X 1956 S. Wyszyńskiego) zawarto drugie porozumienie między państwem a Kościołem katolickim na zasadach przyjętych w umowie z IV 1950 — z przywróceniem (jako przedmiotu nadobowiązkowego) nauczania religii w szkołach oraz cofnięciem dekretu z II 1953 o obsadzaniu stanowisk kościelnych. W 1957 z inicjatywy prymasa S. Wyszyńskiego rozpoczęto nowennę przed Tysiącleciem Chrztu Polski, połączoną z nawiedzeniem wszystkich polskich parafii przez kopię obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej. W latach następnych, mimo konfliktów (np. 1958 w związku z ponownym powoływaniem kleryków do wojska, 1960 usunięciem nauczania religii w szkołach, 1965 listem Episkopatu polskiego do Episkopatu niemieckiego o pojednaniu narodów niemieckim i polskim), Kościół katolicki uzyskał ograniczoną swobodę działania. Wzrosła liczba duchowieństwa (1988 liczba księży wynosiła 24,1 tysiąca, w tym 18,1 tysiąca diecezjalnych i 6,0 tysiąca zakonnych) i parafii (1987 ponad 8,3 tysiecy), działały seminaria duchowne (1987 — 51), VI 1972 utworzono nowe diecezje (gorzowską, koszalińsko-kołobrzeską, opolską i szczecińsko-kamieńską) oraz ustalono nowe granice reaktywowanej metropolii wrocławskiej. Wyrazem prestiżu polskiego Kościoła w świecie był wybór 16 X 1978 kardynała K. Wojtyły na papieża (Jan Paweł II). Kościół katolicki udzielił poparcia opozycyjnym ruchom demokratycznym, a zwłaszcza Solidarności (symboliczna postać księdza J. Popiełuszki); 1981 prymasem został J. Glemp; 17 V 1989 sejm uchwalił ustawy o stosunku państwa do Kościoła katolickiego i o zagwarantowaniu wolności sumienia; regulacja sytuacji Kościoła w Polsce umożliwiła wznowienie 17 VII 1989 stosunków dyplomatycznych między Polską a Watykanem oraz przywrócenie nuncjatury w Polsce (od 26 VIII nuncjuszem apostolskim jest arcybp J. Kowalczyk); 23 XI 1989 zlikwidowano Urząd do Spraw Wyznań. Bulla papieska z 25 III 1992 zreformowała organizację Kościoła katolickiego w Polsce: utworzono 13 metropolii (nowo powołane: białostocka, częstochowska, gdańska, katowicka, lubelska, przemyska, szczecińsko-kamieńska i warmińska), z 38 diecezjami, archidiecezję łódzką; zniesiona została jednocześnie trwająca od 1946 unia personalna archiedecji gnieźnieńskiej i warszawskiej; 2004 liczba metropolii wzrosła do 15 — w tym 1 obrządku ukraińsko-bizantyńskiego, a diecezji do 44 — w tym 1 w obrządku ukraińsko-bizantyńskim i ordynariat polowy WP; 2004 liczba parafii wynosiła ponad 10 tysięcy, duchownych — ok. 28 tysięcy; 2004 rozdzielona została funkcja przewodniczącego Konferencji Episkopatu Polski od godności prymasa Polski; 28 VII 1993 został podpisany konkordat ze Stolicą Apostolską, ratyfikowany 1997, wszedł w życie 1998.
Witold Sienkiewicz
Bibliografia
Historia Kościoła, t. 1–5, Warszawa 1984–88;
M. BANASZAK Historia Kościoła katolickiego, t. 1–4, Warszawa 1986–92.
J. TAZBIR Historia Kościoła katolickiego w Polsce (1460–1795), Warszawa 1966;
Kościół w Polsce, red. J. Kłoczowski, t. 1–2, Kraków 1966–69 (t. 3–5 w przygotowaniu);
J. DOWIAT Historia Kościoła katolickiego w Polsce (do połowy XV wieku), Warszawa 1968;
Historia Kościoła w Polsce, red. B. Kumor, Z. Obertyński, t. 1–2, Poznań 1974–79;
S. LITAK Struktura terytorialna Kościoła łacińskiego w Polsce do 1772 roku, Lublin 1980;
H. DYLĄGOWA Duchowieństwo katolickie wobec sprawy narodowej (1764–1864), Lublin 1981;
J. KŁOCZOWSKI Dzieje polskiego chrześcijaństwa, t. 1–2, Paryż 1987–88.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Wojciech, święty, płyta nagrobna z katedry w Gnieźniefot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Samostrzelnik Stanisław, Adoracja św. Stanisława, ilustracja w Catalogus archiepiscoporum Gnesnensium; Vitae episcoporum Cracoviensium Jana Długosza, 1530–35 — Biblioteka Narodowa w Warszawiefot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Bierzmowanie fot. G. Gałązka/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Liturgia eucharystyczna, przygotowanie darów w katedrze w Chartres (Francja) fot. P. Kula/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Franciszek z Asyżu fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia