inkwizycja
 
Encyklopedia PWN
inkwizycja
[łac. inquisitio ‘poszukiwanie w określonej sprawie’, ‘przesłuchanie’],
procedura prawna mająca na celu udowodnienie słuszności oskarżenia, wypracowana w prawodawstwie rzymskim w I w. n.e., przejęta w wiekach średnich przez Kościół katolicki i zastosowana w sprawach dotyczących herezji.
Począwszy od XV w. przekształcona w stałe, kościelne i kościelno-państwowe trybunały, działające jeszcze do przełomu XVIII i XIX w. Do XX w. przetrwała jedynie Inkwizycja Rzymska, przekształcona 1908 przez papieża Piusa X w Kongregację Świętego Oficjum, a następnie 1965 przez Pawła VI — w Świętą Kongregację Doktryny Wiary. Zadaniem inkwizycji było wyszukiwanie i sądzenie heretyków, których następnie przekazywano władzy świeckiej w celu wymierzenia kary (tzw. brachium saeculare ‘ramię świeckie’). Do wytoczenia procesu wystarczało podejrzenie lub denuncjacja szpiegów inkwizycji; w śledztwie stosowano tortury, oskarżony w praktyce był pozbawiony obrońcy; jeśli przyznawał się do winy i wykazywał skruchę, wymierzano mu karę kościelną (np. posty, pielgrzymki), w cięższych przypadkach karano publiczną chłostą, więzieniem lub śmiercią oraz konfiskatą dóbr. Początkiem inkwizycji jako instytucji było wydanie przez papieża Lucjusza III na synodzie w Weronie (1184) dekretu Ad abolendam haeresium, zawierającego szczegółowe przepisy prawne dotyczące inkwizycji, a kierowanie nią powierzono biskupom (inkwizycja biskupia). Dla usprawnienia działalności inkwizycji oraz zapobieżenia nadużyciom władzy, papież Grzegorz IX ustanowił 1232 urząd inkwizytorów papieskich dla poszczególnych krajów i diecezji (inkwizycja papieska); urząd ten powierzano najczęściej dominikanom i franciszkanom. W 1542 papież Paweł III zreformował inkwizycję, powołując Kongregację Kardynalską Świętej Rzymskiej i Powszechnej Inkwizycji (Sacrum Officium), która rozpatrywała oskarżenia związane z przejściem na protestantyzm, łamaniem dyscypliny kościelnej i magią (blisko 40% spraw). Współpracowała również z osobną, utworzoną 1571 przez papieża Piusa V, Kongregacją Indeksu (index librorum prohibitorum). W XVI i XVII w. inkwizycja była wypierana z krajów, w których ugruntował się protestantyzm, w większości państw europejskich została zniesiona w XVIII w., ostatecznie zlikwidowana 1859 przez papieża Piusa IX. Szczególną postać przybrała inkwizycja w Hiszpanii, gdzie 1478 władcy hiszpańscy król Ferdynand II Katolicki i jego żona Izabela I Katolicka uzyskali od papieża Sykstusa IV prawo mianowania inkwizytorów. Inkwizycja stała się tam narzędziem władzy świeckiej, Ferdynand i Izabela posłużyli się nią w celach polityczno-religijnych — do ścigania i wydalania z Półwyspu Iberyjskiego ochrzczonych Maurów i Żydów, oskarżanych o potajemne praktykowanie dawnej wiary. Działalność inkwizycji hiszpańskiej, zwłaszcza w okresie gdy kierował nią T. Torquemada, spowodowała znaczną liczbę ofiar, wtedy też wprowadzono zwyczaj publicznego i uroczystego palenia na stosie skazanych na śmierć (auto da fé); z Hiszpanii inkwizycja została przeniesiona 1536 do Portugalii. Pierwszych inkwizytorów w Polsce mianował 1318 papież Jan XXII; ich działalność nie miała szerokiego zasięgu, koncentrowała się na zwalczaniu waldensów, biczowników, a w XV w. husytów; w Polsce inkwizycja została zniesiona przez sejmy: 1562 w stosunku do szlachty, a 1565 ustała ostatecznie.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Galileusz sądzony przed trybunałem inkwizycji w 1633, obraz nieznanego artysty włoskiegofot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Berruguete Pedro, Św. Dominik przewodniczy deklaracji Auto-da-fé, scena z życia św. Dominika Guzmána, który wybacza grzech heretykowi Rajmundowi — Museo del Prado, Madryt fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia