kontrreformacja
 
Encyklopedia PWN
kontrreformacja
[łac. contra ‘przeciw’, reformatio ‘przekształcenie’],
prąd w Kościele katolickim kształtujący XVI–XVII w. reformę życia kościelnego, będący reakcją na reformację.
Za początek i podstawę programową kontrreformacji uważa się postanowienia soboru trydenckiego (1545–63), zawierające definicje dogmatyczne w kwestiach do tej pory spornych (m.in. rola tradycji, współpraca woli ludzkiej z łaską Bożą, sakramenty, czyściec, odpusty i kult świętych) oraz rozporządzenia dyscyplinarne (m.in. dotyczące obowiązków duszpasterskich biskupów, zadań kardynałów, reformy kapituł i zakonów); w ramach reformy Kościoła, stanowiącej istotę kontrreformacji, sprecyzowano doktrynę i zasady liturgii katolickiej, co znalazło wyraz w edycjach katechizmu (1566), nowego brewiarza (1568) i mszału (1570), oraz przeprowadzono gruntowną reformę kalendarza liturgicznego i martyrologium rzymskiej (1582); do pozytywnych dla Kościoła dokonań kontrreformacji przyczynili się zarówno papieże zabiegający o wprowadzenie w życie uchwał trydenckich (Pius V, Grzegorz XIII, Sykstus V), jak i wielu biskupów (m.in. św. Karol Boromeusz, S. Hozjusz), którzy wprowadzali reformy w swoich diecezjach (m.in. systematyczne duszpasterstwo parafialne); położenie przez kontrreformację nacisku na formację intelektualną i religijną duchowieństwa przyniosło w rezultacie odnowę wydziałów teologicznych na uniwersytetach i powstanie pierwszych seminariów duchownych; towarzyszyła temu reforma starych zgromadzeń zakonnych (m.in. karmelici bosi) i powstanie wielu nowych, wśród których szczególnie ważną rolę odegrali jezuicikapucyni; w rezultacie tych różnorodnych działań uformowały się elity katolickie, wzrosła pobożność ludowa, rozwinęła się działalność charytatywna oraz ujawniły się nowe formy wrażliwości mistycznej; następstwem kontrreformacji było rozszerzenie oświaty (głównie przez rozwój szkolnictwa jezuickiego) oraz ukształtowanie się baroku jako odrębnego prądu w kulturze europejskiej; bujnie krzewiła się międzywyznaniowa literatura polemiczna; politycznym tłem kontrreformacji były toczące się w Niemczech, Francji i Niderlandach wojny religijne oraz wzajemne krwawe prześladowania członków różnych wyznań chrześcijańskich w Anglii, Irlandii i Hiszpanii; następstwem tych historycznych wydarzeń było zjawisko sprzęgania władzy politycznej z wyznaniem (cuius regio eius religio), charakterystyczne zarówno dla krajów protestanckich, jak i katolickich, wzrost nietolerancji religijnej, a w obrębie Kościoła katolickiego utrwalenie się takich instytucji, jak zreformowana inkwizycjaIndeks ksiąg zakazanych (Index librorum prohibitorum); z kontrreformacją wiąże się również działalność misjonarska na Dalekim Wschodzie, w Afryce i Ameryce, prowadzona przez misjonarzy portugalskich, hiszpańskich i francuskich.
Kontrreformacja w Polsce. Pierwsze ze strony władz państwowych i kościelnych próby przeciwdziałania szerzeniu się prądów reformacyjnych na ziemiach polskich zostały podjęte już 1520 (edykt króla Zygmunta I Starego zakazujący sprowadzania dzieł M. Lutra) i 1523 (cenzurowanie druków przez rektora Akademii Krakowskiej); bardzo liczne konwersje szlachty i mieszczaństwa na luteranizm, a następnie na kalwinizm i arianizm wraz z upadkiem morale i poziomu wykształcenia kleru sprzyjały idei zwołania synodu narodowego, mającego powołać niezależny od Rzymu Kościół narodowy; szczególne nasilenie tych tendencji, którym sprzyjał prymas J. Uchański, przypadło na lata 50. XVI w., okres walki szlachty o zniesienie egzekucji starościńskiej wyroków sądów kościelnych (co nastąpiło 1565); opowiedzenie się króla Zygmunta II Augusta oraz większości członków episkopatu i elit politycznych za wiernością wobec Rzymu zostało potwierdzone 1564 przyjęciem przez sejm postanowień soboru trydenckiego i utworzeniem stałej nuncjatury (1555); w latach 60. i 70. XVI w. Kościół katolicki w Rzeczypospolitej zaczął odzyskiwać utracone pozycje; 1564 Hozjusz osadził w Braniewie pierwszą grupę jezuitów, którzy szybko stali się główną siłą reformującą katolicyzm polski; 1577 synod prowincjonalny w Piotrkowie przyjął postanowienia trydenckie jako obowiązujące we wszystkich diecezjach polskich; ważną rolę w odnowie Kościoła katolickiego odegrało poparcie udzielone przez władców — Stefana Batorego, a zwłaszcza Zygmunta III Wazę (1592 przywrócił egzekucję starościńską); kontrreformacja znalazła odbicie w 3 głównych dziedzinach: 1) w odnowie wewnętrznej struktur kościelnych (zakładanie seminariów duchownych, dyscyplinowanie kleru, nowe księgi liturgiczne i kodyfikacja polskiego prawa kościelnego) połączonej z wprowadzaniem nowych form pobożności (kult maryjny i eucharystyczny, sodalicje, bractwa); 2) w walce o odzyskanie wiernych, którzy przeszli na protestantyzm, przez kształcenie młodzieży niekatolickiej w szkołach jezuickich, przez propagandę religijną (dzieła literackie i druki polemiczne — P. Skarga, M.K. Sarbiewski) i naciski polityczne; 3) w unii polskich Kościołów Zachodniego i Wschodniego (brzeska unia), otwierającej drogę wpływom katolickim na Rusi; w początkach XVII w. zreformowany Kościół katolicki odzyskał „rząd dusz” ogromnej większości szlachty; mimo obowiązującej konfederacji warszawskiej nasilały się zjawiska nietolerancji wobec innowierców — 1632 zakaz publicznych nabożeństw w miastach królewskich, 1638 zamknięcie słynnej szkoły ariańskiej w Rakowie, 1658 nakaz nawrócenia się arian pod groźbą banicji, 1669 zakaz apostazji; zwycięski, kontrreformacyjny katolicyzm stał się istotnym składnikiem polskiego barokusarmatyzmu.
Bibliografia
J. Tazbir Reformacja, kontrreformacja, tolerancja, Wrocław 1996.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia