wojny religijne

wojny religijne,

walki toczone w Europie (zwłaszcza w Niemczech i Francji) XVI–XVII w. na podłożu wyznaniowym pomiędzy zwolennikami wyznań protestanckich a katolikami, przeważnie o charakterze wojen domowych;

u podstaw wojen religijnych, prowadzonych pod hasłami obrony wiary, leżały sprzeczności społeczno-polityczne wynikłe z kryzysu średniowiecznego państwa feudalnego z jego rozproszoną władzą i podzieloną własnością, które zaostrzyły się pod wpływem prądów umysłowych epoki renesansu; żywiołowy rozwój reformacji w państwach europejskich wiązał się z narodzinami nowożytnych, nierzadko narodowych monarchii, z dążeniem monarchów do suwerennej władzy, której na przeszkodzie stały m.in. przywileje polityczne i ekonomiczne Kościoła. Przykładem wojen religijnych były już wojny husyckie 1419–34; przyjęcie reformacji w XVI w. przez znaczne siły społeczne w różnych krajach europejskich zapoczątkowało serię wojen między protestantami a katolikami. Widownią wojen religijnych stały się najwcześniej Niemcy; wystąpienie M. Lutra 1517 w Wittenberdze i potępienie jego nauki (wormacki edykt) zaostrzyły kryzys społeczno-polityczny, który doprowadził do powstania 1522–23 rycerstwa pod wodzą Franza von Sickingena oraz do wojny chłopskiej 1525 (objęła również niektóre kantony Szwajcarii); mimo stłumienia bardziej radykalnych ruchów reformacyjnych (monasterska komuna), po stronie umiarkowanego luteranizmu, opowiedziała się część książąt i miast niemieckich (szmalkaldzki związek 1531); protestanci zostali pokonani przez cesarza Karola V i zmuszeni do przyjęcia kompromisu wyznaniowego (augsburskie interim 1548); wkrótce jednak (poparci przez Henryka II francuskiego) wystąpili ponownie, osiągając na mocy pokoju 1552 w Pasawie zniesienie interim; w podpisanym 1555 augsburskim pokoju religijnym obronili zdobycze reformacji i zapewnili krajowi pokój na czas dłuższy, jednak sformułowana w nim zasada cuius regio eius religio (‘czyje panowanie tego religia’) przekreślała w praktyce wolność religijną; dalsze konflikty doprowadziły na początku XVII w. do powstania 2 wrogich ugrupowań (Unia Protestancka 1608, Liga Katolicka 1609) i wybuchu nowego konfliktu politycznego oraz religijnego wojny trzydziestoletniej 1618–48. Wojny religijne we Francji (1562–98 z przerwami) miały charakter rywalizacji o wpływy polityczne obozu katolickiego (Gwizjusze) i protestanckiego (Kondeusze) i zostały zapoczątkowane rzezią hugenotów w Vassy; próbę rozwiązania konfliktu stanowił edykt tolerancyjny 1570, gwarantujący hugenotom swobodę wyznaniową, prawo sprawowania urzędów oraz utrzymywania 4 twierdz obronnych; krótkotrwały okres pokoju został przerwany 1572 masakrą hugenotów w noc świętego Bartłomieja; działania wojenne przybrały na sile i ogarnęły cały kraj (tzw. wojna 3 Henryków — Henryk III, Henryk Nawarski i Henryk de Guise); 1574 utworzono unię hugenocką; członkowie Ligi Katolickiej (założonej 1576), usiłując opanować tron Francji, zwrócili się o pomoc do Hiszpanii; jednakże Henryk IV zdołał rozgromić przeciwników i po przejściu na katolicyzm 1594 wkroczył do Paryża; wydanie 1598 edyktu nantejskiego zakończyło wojny religijne we Francji. Następnym etapem rozgrywek religijnych na tle politycznym była walka wydana przez kardynała A.J. de Richelieu hugenotom, stanowiącym realną siłę utrudniającą wprowadzenie absolutyzmu; 1628 wydano kolejny edykt odbierający hugenotom prawo posiadania twierdz (zburzenie La Rochelle) i przywileje gwarantujące niezależność polityczną; została jednak zachowana wolność wyznania (edykt łaski 1629). Odwołanie 1685 edyktu nantejskiego, likwidujące ostatecznie odrębność skupisk hugenockich, spowodowało wybuch lokalnego zbrojnego powstania (kamizardowie), krwawo stłumionego. Bezpośrednią przyczyną rozpoczęcia wojen religijnych w Niderlandach były próby zahamowania siłą rozwoju reformacji; prześladowania protestantów (głównie kalwinów), ucisk fiskalny, uciążliwa obecność wojsk hiszpańskich i lekceważenie autonomii tej prowincji doprowadziły 1566 (gezowie) do powstania zwolenników kalwinizmu; terror (Rada Zaburzeń) spowodował 1572 wybuch nowego powstania, w którego wyniku doszło 1579 do zawarcia unii utrechckiej przez północne prowincje niderlandzkie, a 1581 do utworzenia Republiki Zjednoczonych Prowincji; rozejm 1609 zakończył długoletnie wojny. W Anglii i Szkocji Kościół anglikański (anglikanizm), powołany przez Henryka VIII Tudora, był w połowie XVI w. przejściowo atakowany przez katolików (panowanie Marii I Tudor, okres krwawych represji w stosunku do anglikanów), a następnie przez purytanów, którzy w XVII w. skupili wokół siebie opozycję parlamentarną, łącząc sprawy religijne z walką przeciw absolutyzmowi Stuartów (rewolucja angielska 1640–60). Krwawe represje dotknęły katolików w Irlandii. W Szkocji próbę przeciwstawienia się ruchowi reformacji podjęła regentka Maria de Guise (matka Marii Stuart), co wywołało 1559 powstanie ludności, zakończone pokojem w Edynburgu 1560, zapewniającym kalwinizmowi pozycję religii panującej. Wojny religijne spowodowały wyniszczenie gospodarcze i demograficzne wielu krajów, zahamowały uniwersalistyczne dążenia kontrreformacji, dokonały ujednolicenia wyznaniowego poszczególnych państw, przyczyniły się do emancypacji klas średnich.

Wkroczenie Henryka IV do Lyonu, 1595 — Bibliothèque nationale, Paryż

Rzeź mieszkańców Haarlemu po zdobyciu miasta przez wojska ks. Alby, grawiura barwiona F. Hogenberga — Bibliothèque nationale, Paryż