barok

barok,

w najszerszym rozumieniu epoka w historii kultury europejskiej obejmująca zjawiska artystyczne od końca XVI do połowy XVIII w.; w sensie najwęższym pojęcie to określa kierunek w sztukach plastycznych Włoch i Hiszpanii, występujący również w krajach środkowej Europy (Austria, Niemcy); pomiędzy tymi skrajnymi wariantami istnieje wiele koncepcji pośrednich, dotyczących zarówno topografii baroku, jak i jego ram chronologicznych.

Objął także niektóre kraje Ameryki Łacińskiej. Słowo barok, o niewyjaśnionej do czasów obecnych genezie, pojawiło się w XVII w. i pierwotnie oznaczało dziwactwa, nieregularności w sztuce; termin użyty w estetyce w połowie XIX w. (J. Burckhardt, W. Lübke) na określenie zwyrodniałego stylu renesansowego. Do rehabilitacji baroku przyczyniły się studia C. Gurlitta i H. Wölfflina (Renaissance und Barock 1888, wydanie 5 1961). Nazwy barok jako stylu literackiego użył E. Porębowicz w monografii o J.A. Morsztynie (1893). O baroku jako epoce kultury pisał po raz pierwszy B. Croce (1929), choć jego cechy uważał za zaprzeczenie artyzmu. Badania nad barokiem wskazują na związki między zjawiskami zachodzącymi w sztuce i literaturze a innymi dziedzinami kultury, myśli społecznej i życia społecznego w różnych państwach i społeczeństwach, czego wynikiem był odmienny charakter epoki w różnych kulturach narodowych (problematykę baroku w krajach słowiańskich podjęli E. Angyal, D. Čiževsky). A. Hauser wyróżnił barok dworsko-katolicki i mieszczańsko-protestancki; pierwszy sensualistyczny (monumentalno-dekoracyjny), drugi klasycystyczny (głównie we Francji). Kultura baroku kształtowała się pod wpływem sporów religijnych (reformacja i kontrreformacja), teologicznych (zagadnienie stosunku Biblii do nauki, jansenizm, gallikanizm) i filozoficznych (krytyka filozofii klasycznej i scholastyki w imię subiektywizmu i sceptycyzmu). Rozwój nauk przyrodniczych sprzyjał próbom tworzenia swoistej syntezy wiedzy, w której kluczowe stawały się matematyczne pojęcia nieskończoności i skończoności (Kartezjusz). W teologii kontynuowano dyskusję wokół zagadnienia łaski, wolnej woli i predestynacji. W sferze religijnej wyrazem baroku stała się tzw. pobożność barokowa odznaczająca się m.in. uczuciowością, tryumfalizmem, moralizatorstwem i przewagą obrzędu liturgicznego nad refleksją wokół głównych prawd wiary.

Zurbarán Francisco de, Objawienie apostoła Piotra przed św. Piotrem Nolasco, 1628 — Museo del Prado, Madryt

Poussin Nicolas, Et in Arcadia ego, ok. 1638–40 — Paryż, Luwr

Superga k. Turynu, opactwo barokowe, Filippo Juvara

Saint-Cloud, barokowy park zaprojektowany przez A. Le Nôtre’a i A. Lepautre’a (Francja)

Kraków, wnętrze kościoła Św. Anny,

Bernini Giovanni Lorenzo, Ekstaza św. Teresy z Ávila, 1647–52 — kościół S. Maria della Vittoria w Rzymie

Rembrandt, Wymarsz strzelców (Straż nocna), 1642 — Rijksmuseum, Amsterdam

Bernini Giovanni Lorenzo, fontanna di Trevi (realizacja N. Salvi) Rzym,1762

Bellotti Józef Szymon, nagrobek Bogusława Leszczyńskiego, warsztat przed 1695 — Leszno, kolegiata

Velázquez Diego Rodriguez de, Wenus ze zwierciadłem, 1650–51 — Museo del Prado, Madryt

Caravaggio, Złożenie do Grobu, 1603–04 — Pinacoteca Vaticana, Watykan

Rubens Peter Paul, Pokłon Trzech Króli, ok. 1618–1620 — Królewskie Muzeum Sztuki, Bruksela

Vermeer van Delft Jan, Koronczarka, ok. 1664 — Luwr, Paryż

Władysław IV Waza, portret na tle oblężonego Chocimia — Muzeum Pałac w Wilanowie, Warszawa

Warszawa, kościół Sakramentek, 1688–92

Velázquez Diego Rodriguez de, Infantka Małgorzata, ok. 1653 — Kunsthistorisches Museum, Wiedeń

Dolabella Tommaso, Portret Stanisława Tęczyńskiego, przed 1634 — Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, Kraków

Palloni Michelangelo, freski, kaplica pomisjonarska w Łowiczu, ok. 1695

Rzym, kopuła S. Carlo alle Quattro Fontane, Francesco Borromini, 1637–41

Rubens Peter Paul, Tryptyk Św. Ildefonsa, obraz środkowy — Kunsthistoriches Museum, Wiedeń

Rzym, Il Gesù, wnętrze

Bernini Giovanni Lorenzo, Konfesja nad grobem św. Piotra, Bazylika Św. Piotra w Rzymie, 1626–33

Rembrandt, Portret zarządców cechu sukienników, 1662 — Rijksmuseum, Amsterdam.

Rubens Peter Paul, Przybycie Marii Medycejskiej do Marsylii, 1621–25 — Luwr, Paryż

Rzym, fasada kościoła Il Gesù

Vaux-le-Vicomte, pałac (Francja)

Velázquez Diego Rodriguez de, Panny dworskie (Las Meninas), 1656 — Prado, Madryd

Dwór królowej Szwecji, Krystyny — po prawej scena, w której Descartes przedstawia zasady geometrii, obraz L.M. Dumesnila — Muzeum w Wersalu

Powołanie Akademii Nauk przez Ludwika XIV i Colberta, fragment obrazu namalowanego przez Ch. Le Bruna

Pascal Blaise, Myśli, strona tytułowa, wyd. 1669

Zurbaran Francisco de, Św. Franciszek, 1639 — National Gallery, Londyn

Dyck Anthon van, Karol I król Anglii, ok. 1635 — Luwr, Paryż

Taniec śmierci, malarz nieznany, lata 80. XVII w. — kościół Bernardynów w Krakowie

Wilno, kościół Karmelitów Bosych pw. Św. Teresy z Avila i kaplica Matki Boskiej Ostrobramskiej (Litwa)

Wies, wnętrze kościoła (Niemcy)

Wersal, pałac (Francja)

Vermeer van Delft Jan, Kobieta czytająca list, ok. 1662-63 — Rijksmuseum, Amsterdam

Puszkin, pałac, Sankt-Petersburg (Rosja)

Londyn, katedra Św. Pawła (Wielka Brytania)

Rzym, Bazylika Św. Piotra, XVI–XVII w. (Włochy)