barok. Sztuka
 
Encyklopedia PWN
barok. Sztuka.
Barok w sztuce został zapoczątkowany we Włoszech (Rzym) w 2. połowie XVI w.; trwał do połowy XVIII w.; główne okresy baroku: wczesny, dojrzały i późny. Architekturę barokową cechuje monumentalność, dynamika, bogactwo dekoracji i form ornamentalnych; hierarchizacja elementów kompozycyjnych kulminująca na osi środkowej; efekty światłocieniowe uzyskiwane przez wygięcie elewacji, przerywanie gzymsów itp.; wnętrza zdobione sztukateriami i malowidłami (często iluzjonistycznymi). Charakterystyczne dla epoki było organiczne łączenie architektury, malarstwa i rzeźby. W architekturze sakralnej najczęściej spotykany typ przestrzenny wywodził się z rzymskiego kościoła Il Gesù; różnorodne rozwiązania elewacji i rzutów kościołów (fasady parawanowe, wieże, kopuły na skrzyżowaniu naw, plany podłużne, podłużno-centralne, eliptyczne itp.); monumentalne założenia klasztorne zbliżone do pałacowych (Weingarten, Göttweig); w architekturze świeckiej typ pałacu między dziedzińcem i ogrodem (Vaux-le-Vicomte, Wersal, Würzburg, Schönbrunn); we wnętrzach, zazwyczaj na osi głównej, salon i reprezentacyjna klatka schodowa; ogród o układzie osiowo-geometrycznym i promienistym (barokowe ogrody). Nastąpił rozkwit urbanistyki; powstały liczne owalne, okrągłe i prostokątne place z zasadą trójpromienistego rozgałęzienia arterii (Rzym, Wersal). Głównymi ośrodkami architektury barokowej były: Włochy (G.L. Bernini, F. Borromini oraz C. Maderna, P. da Cortona, B. Longhena, G. Guarini, F. Juvara), Hiszpania (churrigueryzm), Niemcy (J.B. Neumann, D. Zimmermann, M.D. Pöppelmann, bracia Asam) i Austria (J.B. Fischer von Erlach, J.L. von Hildebrandt). We Francji (F. Mansart, J. Hardouin-Mansart, L. le Vau, C. Perrault) i Anglii (I. Jones, Ch. Wren, J. Vanbrugh) dominował kierunek klasycyzujący. W Polsce architekturę barokową reprezentowali: M. Castelli, Tylman z Gameren, A.W. Locci, P. Ferrari, J. i J. Fontanowie. Rzeźby barokowe cechowała silna dynamika, patos, ruch, teatralność gestu, układy kontrapostowe, ujęcie postaci w zwrotnym momencie akcji, często, zwłaszcza w tematyce religijnej, dążenie do oddania silnych uczuć i stanów ekstazy; główni przedstawiciele: G.L. Bernini, A. Algardi (Włochy), P. Puget, Ch.A. Coysevox, F. Girardon (Francja), J.M. Montañéz, A. Cano (Hiszpania), I. Günther, B. Permoser (Niemcy i Austria); w Polsce — J.Ch. Falconi, B. Fontana, A. Schlüter. Na uformowanie się malarstwa barokowego na przełomie XVI i XVII w. wywarło wpływ rzymskie środowisko artystyczne — nurt naturalistyczny reprezentowany przez Caravaggia (caravaggionizm), i nurt klasyczny (rodzina Carraccich, G. Reni, Domenichino) oraz kolorystyczny szkoła wenecka. Prądy te, przeplatając się z tendencjami mistyczno-symbolicznymi (zwłaszcza w krajach katolickich) i nurtem sztuki dworskiej, były głównymi kierunkami malarstwa barokowego. W malarstwie religijnym (w krajach katolickich — włączone w kontrreformacyjny program Kościoła) dominowała tematyka mistyczno-symboliczna i martyrologiczna, w malarstwie świeckim — sceny mitologiczne, alegoryczne, historyczne i portret, a także pejzaż, martwa natura, tematyka rodzajowa (zwłaszcza w Holandii, Flandrii i Hiszpanii). Kompozycja barokowa opierała się na układach diagonalnych i silnych efektach światłocieniowych: w malarstwie ściennym stosowano iluzjonizm (Guercino, P. da Cortona, A. Pozzo). Innymi ważnymi ośrodkami malarstwa były: Hiszpania (D. Velázquez, F. de Zurbarán, B.E. Murillo), Flandria (P.P. Rubens, A. van Dyck, J. Jordaens), Holandia (F. Hals, Rembrandt, J. Vermeer van Delft), Francja (G. de la Tour, N. Poussin, C. Lorrain, Ch. Le Brun, H. Rigaud). W Polsce malarstwo barokowe reprezentowali: T. Dolabella, J. Tretko, M.A. Palloni, J. Szymonowicz-Siemiginowski. W grafice dominował miedzioryt i akwaforta; nastąpił też rozkwit rzemiosła artystycznego (powstanie słynnych manufaktur), zwłaszcza ceramiki, meblarstwa i tkactwa.
Bibliografia
R. Pollak Od renesansu do baroku, Warszawa 1969;
Wiek XVII — kontrreformacja — barok, red. J. Pelc, Wrocław 1970;
J. Białostocki Wiek XVII. Barok, kontrreformacja, Wrocław 1970;
J. Sokołowska Spory o barok, Warszawa 1971;
A. Sajkowski Barok, Wrocław 1972;
J. Sokołowska Dwie nieskończoności, Warszawa 1978;
Cz. Hernas Barok, wyd. 6 Warszawa 1998;
Barok w Polsce i w Europie Środkowo-Wschodniej: drogi przemian i osmozy kultur, red. J. Pelc, K. Mrowcewicz, M. Prejs, Warszawa 2000.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Bernini Giovanni Lorenzo, Konfesja nad grobem św. Piotra, Bazylika Św. Piotra w Rzymie, 1626–33fot. G. Gałązka/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Bernini Giovanni Lorenzo, Ekstaza św. Teresy z Ávila, 1647–52 — kościół S. Maria della Vittoria w Rzymiefot. P. Jamski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Rzym, kopuła S. Carlo alle Quattro Fontane, Francesco Borromini, 1637–41fot. J. Kilian/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Rzym, Il Gesù, wnętrzefot. P. Jamski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Caravaggio, Złożenie do Grobu, 1603–04 — Pinacoteca Vaticana, Watykanfot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Rubens Peter Paul, Przybycie Marii Medycejskiej do Marsylii, 1621–25 — Luwr, Paryżfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Velázquez Diego Rodriguez de, Panny dworskie (Las Meninas), 1656 — Prado, Madryd fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wilanów, pałac fot. A. Szymański, L. Wawrynkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Bernini Giovanni Lorenzo, kolumnada przed Bazyliką Św. Piotra w Rzymie , 1656–67fot. G. Gałązka/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Brokof Ferdinand Maximilian, nagrobek J.G. Wolffa, 1721–23 — kościół św. Elżbiety, Wrocławfot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Rubens Peter Paul, Tryptyk Św. Ildefonsa, obraz środkowy — Kunsthistoriches Museum, Wiedeńfot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Superga k. Turynu, opactwo barokowe, Filippo Juvara fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Velázquez Diego Rodriguez de, Infantka Małgorzata, ok. 1653 — Kunsthistorisches Museum, Wiedeńfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Vaux-le-Vicomte, pałac (Francja)fot. A. Guranowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, wnętrze kościoła Św. Anny, fot. D. Raczko/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Bernini Giovanni Lorenzo, fontanna di Trevi (realizacja N. Salvi) Rzym,1762fot. P. Jamski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Arc-et-Senans, rogatka wg projektu C.-N. Ledoux, 1775–79 fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Vermeer van Delft Jan, Dziewczyna z perłą, ok. 1665 — Mauritshuis, Hagafot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Vermeer van Delft Jan, Koronczarka, ok. 1664 — Luwr, Paryż fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, Łazienki Królewskie fot. A. Szymański, L. Wawrynkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Würzburg, rezydencja biskupia fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Caprarola, Palazzo Farnese (Vignola) fot. H. Kowalski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Caravaggio, Nawrócenie św. Pawła — kościół Santa Maria del Popolo, Rzymfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Poussin Nicolas, Et in Arcadia Ego (Pasterze arkadyjscy), 1629–33, zbiory Devonshire, Chatsworthfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Jordaens Jacob, Czterech Ewangelistów, 1617/18 — Luwr, Paryż.fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kozłówka, pałac Zamoyskich fot. A.M. Woronow/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Bernini Giovanni Lorenzo, Nagrobek papieża Aleksandra VII — Bazylika Św. Piotra w Rzymiefot. L. Wawrynkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wiedeń, kościół Św. Karola Boromeusza, 1716–37, wg projektu Johanna Bernharda Fischera von Erlach, ukończony przez syna Josefa Emanuela.fot. M. Pawłowicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Taniec śmierci, malarz nieznany, lata 80. XVII w. — kościół Bernardynów w Krakowiefot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Zurbarán Francisco de, Objawienie apostoła Piotra przed św. Piotrem Nolasco, 1628 — Museo del Prado, Madrytfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wilno, kościół Karmelitów Bosych pw. Św. Teresy z Avila i kaplica Matki Boskiej Ostrobramskiej (Litwa)fot. J. Sito/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wersal, Wielki i Mały Trianon (Francja) fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wersal, pałac (Francja)fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Watteau Jean-Antoine, Odjazd na Cyterę, 1717–18 — Berlin, Pałac Charlottenburgfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Tylman z Gameren, kościół Bernardynów w Warszawie fot. B. Kędzierzawska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Velázquez Diego Rodriguez de, Wenus ze zwierciadłem, 1650–51 — Museo del Prado, Madrytfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Chełm, kościół popijarski Rozesłania Apostołów, polichromia sklepienia — J. Majer, poł. XVIII w.fot. O. Puchalski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Strobel Bartłomiej, Portret Wilhelma Orsettiego, ok. 1644 — Warszawa, Muzeum Narodowefot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Castle Howard, rezydencja w pobliżu Yorku, 1. poł. XVIII w., wg proj. sir J. Vanbrugha (Wielka Brytania)fot. J. Kilian/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Caravaggio, Bachus, ok.1595/96 — Galleria degli Uffizi, Florencja
fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Schlüter Andreas(?), nagrobek prymasa Olszowskiego, 1690–91 — katedra, Gnieznofot. J. Sito/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wren Christopher, Biblioteka Trinity College, Cambridge (Wielka Brytania), 1676–84 fot. J. Kilian/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Rubens Peter Paul, studium głowy, XVI w. — Galleria degli Uffizi, Florencjafot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Puszkin, pałac, Sankt-Petersburg (Rosja)fot. K. Peńsko-Skoczylas/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Praga, Hradczany (Czechy)fot. L. Zielaskowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Poussin Nicolas, Et in Arcadia ego, ok. 1638–40 — Paryż, Luwrfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Murillo Bartolomé Esteban, Chłopcy jedzący ciasto, między 1672 a 1682 — Alte Pinakothek, Monachiumfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Borromini Francesco, latarnia kopuły kościoła S. Ivo alla Sapienza w Rzymie 1642–50 (Włochy)fot. J. Kilian/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Maisons-Laffitte, pałac (Francja)fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Londyn, katedra Św. Pawła (Wielka Brytania)fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Le Brun Charles, Kanclerz Séguier, 1661 — Luwr, Paryż.fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Krzeszów, kościół Cystersów fot. J. Kilian/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Rzym, Bazylika Św. Piotra, XVI–XVII w. (Włochy)fot. A. Znamierowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia