opera

opera

[wł. < łac.],

dramatyczno-muzyczny, wokalno-instrumentalny, z akcją dramatyczną, monologami i dialogami ujętymi w libretcie, przeznaczony do wykonania na scenie (z odpowiednią scenografią), zwykle w specjalnie do tego celu zbudowanym teatrze operowym, również zwanym operą.

Składa się z partii wokalnych — solowych (recytatywy, arie, ansamble) i chóralnych, z partii instrumentalnych (towarzyszenie głosom wokalnym, uwertura, interludium), niekiedy także z partii tanecznych (balet) i mówionych. Powstanie opery jako gatunku muzycznego było związane z dążeniem do odrodzenia dramatu starogreckiego i zapoczątkowaniem przez kompozytorów z kręgu Cameraty florenckiej stylu monodii akompaniowanej. Geneza opery sięga średniowiecznego dramatu liturgicznego (misterium), twórczości dramatycznej trubadurów (jeux partis), intermediów, komedii madrygałowej. Pierwsze opery to Dafne J. Periego (1597) i Euridice G. Cacciniego (1600) do librett O. Rinucciniego; do rozwoju opery przyczynili się następnie: C. Monteverdi (Orfeusz 1607), kompozytorzy szkoły rzymskiej (rozgraniczenie partii aryjnych od recytatywów, rozwój komedii muzycznej) i szkoły weneckiej (rozwinięcie belcanta, arii da capo, często z instrumentami koncertującymi, stosowanie 3-częściowej uwertury zwanej sinfonią). Oryginalny typ francuskiej opery stworzył J.B. Lully (5-aktowa tragédie lyrique z prologiem i uwerturą typu francuskiego), opierając się na francuskim dramacie i tradycjach baletu dworskiego (ballet de cour). Najważniejszym ośrodkiem opery barokowej i wczesnoklasycznej była szkoła neapolitańska, w której nastąpił podział na opera seria (poważną) i opera buffa (komiczną), wykształcenie zróżnicowanych recytatywów (recitativo secco, recitativo accompagnato), kulminacja rozwoju belcanta (sztuka śpiewacza kastratów), w późniejszym zaś okresie — zwiększenie roli orkiestry, chóru, rozbudowanych finałów pod wpływem tendencji klasycyzujących w librettach operowych A. Zena, P. Metastasia i C. Goldoniego. We Francji powstała w tym czasie opera pastoralna i opera baletowa w stylu galant, opera wodewilowa, z silnymi akcentami ludowymi, oraz poza operą poważną — opera comique; w Niemczech i Austrii rozwinął się Singspiel, w Anglii opera balladowa (ballad opera), w Hiszpanii zarzuela z mówionymi dialogami. Reformy opery w duchu klasycznym dokonał Ch.W. Gluck, podporządkowując muzykę akcji dramatycznej o treści mitologicznej, wzbogacając partie chóru i orkiestry. Syntezą tendencji XVIII w. w operze były dzieła W.A. Mozarta. Na operze w XIX w. zaważyły silnie hasła romantyczne, eksponowane przede wszystkim w tematyce (ludowej, fantastycznej, narodowej, historyczna). Twórcą niemieckiej opery romantycznej był C.M. Weber (Wolny strzelec 1821); we Francji powstała tzw. wielka opera heroiczna (G. Spontini, F. Auber, J.F. Halévy, G. Meyerbeer); włoską operę wczesnoromantyczną reprezentowali G. Rossini, G. Donizetti, V. Bellini; opera rozwijała się także w szkołach narodowych: w Rosji (M. Glinka i kompozytorzy Potężnej Gromadki), w Polsce (S. Moniuszko), Czechach (B. Smetana). Ideał romantycznej syntezy sztuk zrealizował R. Wagner w swych dramatach muzycznych, wzbogacając znacznie zasób środków orkiestrowych i harmonicznych. Tendencje realistyczne w operze ujawniły się u G. Bizeta (Carmen 1875), częściowo u G. Verdiego, zwłaszcza u werystów włoskich (P. Mascagni, R. Leoncavallo, G. Puccini), a także w dramatach realistyczno-psychologicznych R. Straussa (Salome 1905, Elektra 1909). Od początku XX w. rozwijał się dramat symboliczny (Peleas i Melisanda C. Debussy’ego 1902) i ekspresjonistyczny (A. Schönberg, P. Hindemith, częściowo Wozzeck A. Berga, wystawienie 1925), opera klasycyzująca (A. Honegger, I. Strawinski), historyczna (S. Prokofjew), fantastyczna (N.A. Rimski-Korsakow, M. Ravel); żywe pozostały także kierunki narodowe (M. de Falla, L. Janáček, G. Gershwin, B. Britten i in.). Niezależnie od opery europejskiej była kultywowana starsza od niej opera chińska (od XIV w.).

Bibliografia

B. HOROWICZ Teatr operowy, Warszawa 1963;

J. KAŃSKI Przewodnik operowy, Kraków 1964;

J. CHOMIŃSKI, K. WILKOWSKA-CHOMIŃSKA Formy muzyczne, t. 4: Opera i dramat, Kraków 1976;

L. KYDRYŃSKI Opera na cały rok, t. 1–2, Kraków 1989.

Olbiński Rafał, plakat do Flying Dutch Man R.Wagnera, New York City Opera