muzyka
muz. sztuka, której tworzywem są percypowane przez ludzi dźwięki, wytwarzane przez nich głosem i/lub za pomocą instrumentów muzycznych;
[łac. < gr.],
muzyka
Encyklopedia PWN
źródłami dźwięku są: głos ludzki, instrumenty muzyczne i przyrządy elektroakustyczne. Muzyka jest przedmiotem odrębnej dyscypliny naukowej — muzykologii, która obejmuje m.in. estetykę muzyczną, zajmującą się problemem istoty muzyki i przeżycia muzycznego oraz specyfiką muzyki w odróżnieniu od innych sztuk. Utwór muzyczny jest wynikiem współistnienia tzw. współczynników (elementów) muzycznych: rytmu i metrum, melodii, harmonii, dynamiki, agogiki, artykulacji, barwy dźwięku, budowy formalnej (formy muzyczne); współczynniki muzyczne nigdy nie występują w izolacji, ale też nie wszystkie muszą występować łącznie (np. w utworze jednogłosowym brak jest czynnika harmonicznego), jedne z nich mogą dominować nad innymi (np. rytm w utworach tanecznych) lub też mogą zmieniać się role poszczególnych elementów (np. w wariacjach). Muzyka występuje w postaci autonomicznej (zwykle muzyka instrumentalna, rzadziej wokalna jako wokaliza) lub łączy się ze słowem (gatunki wokalne i wokalno-instrumentalne), gestem (taniec), akcją sceniczną (gatunki sceniczne, np. opera). Przekazywanie muzyki odbywa się bądź w bezpośrednim kontakcie wykonawcy z odbiorcą, np. w sali koncertowej, bądź za pomocą przyrządów służących do odtwarzania zjawisk dźwiękowych, jak gramofon, magnetofon (muzyka mechaniczna). Systematyki muzyki można dokonywać na podstawie różnych kryteriów, co powoduje krzyżowanie się jej rodzajów. W zależności od rodzaju przekazu dzieli się muzykę na przekazywaną tradycją ustną (muzyka ludowa) i utrwaloną za pomocą notacji muzycznej (głównie muzyka profesjonalna); swoistym zjawiskiem jest sztuka improwizacji muzycznej. Ze względu na środki wykonawcze rozróżnia się muzykę wokalną i muzykę instrumentalną; oba rodzaje, ze względu na obsadę, dzielą się na muzykę solową i zespołową. W muzyce instrumentalnej można rozróżnić muzykę przeznaczoną na określone instrumenty solo, także z akompaniamentem innego instrumentu (np. muzyka fletowa, skrzypcowa, lutniowa, gitarowa, fortepianowa, organowa, klawesynowa itp.) i na zespoły instrumentalne (muzyka kameralna i orkiestrowa); ważnym rodzajem muzyki orkiestrowej jest powstała na przełomie XVIII i XIX w. muzyka symfoniczna. W zależności od pełnionej funkcji rozróżnia się muzykę religijną, w tym muzykę związaną z danym kultem religijnym (muzyka kościelna) lub ściślej — z liturgią (muzyka liturgiczna), oraz muzykę świecką. Do kategorii muzyki użytkowej można zaliczyć m.in. muzykę taneczną, filmową, ilustracyjną (np. ilustracje do sztuk teatralnych) oraz muzykę służącą określonej warstwie społecznej (muzyka dworska) czy zawodowi (muzyka wojskowa). Współdziałanie muzyki z innymi sztukami, głównie z literaturą, było w XIX w. podstawą do wydzielenia muzyki programowej (wyrażającej treści pozamuzyczne) i tzw. absolutnej (bez treści pozamuzycznej). Ze względu na obecność lub brak czynnika harmonicznego muzykę dzieli się na jednogłosową (monofoniczną) i wielogłosową; ze względu na jego traktowanie — rozróżnia się muzykę heterofoniczną, polifoniczną, homofoniczną. Kryteria estetyczne umożliwiają podział muzyki na tradycyjną i nowatorską (awangardową). We współczesnej muzyce eksperymentalnej rozróżnia się muzykę elektroniczną i muzykę konkretną; w połowie XX w. powstały też inne rodzaje muzyki: tworzona za pomocą komputera muzyka komputerowa, istniejąca w postaci rysunku (będącego wieloznacznym zapisem) muzyka graficzna lub w postaci pomysłu czy zapisu ogólnej idei — muzyka konceptualna.
Historia. Starożytność (do ok. 300 n.e.). Cechy charakterystyczne: monodyczność, wykształcenie systemów tonalnych, notacji muzyczna; synkretyzm, tzn. organiczny związek śpiewu, słowa i tańca (starogrecka choreia), duża rola muzyki w kultach religijnych; formy muzyczne związane z rodzajami literackimi (epika, liryka, dramat); bogate instrumentarium, znane z ikonografii i wykopalisk archeologicznych. Zachowało się kilkanaście zabytków muzyki greckiej oraz traktaty teoretyczne.
Średniowiecze (ok. 300–ok. 1430). Cechy charakterystyczne: zależność rozwoju muzyki od form liturgii chrześcijańskiej; powstanie jednogłosowego chorału gregoriańskiego, psalmy, hymny, sekwencje; początki wielogłosowości; organum (szkoły klasztorne, szkoła Notre Dame w Paryżu — Leoninus, Perotinus), conductus, motet (G. de Machault); jednogłosowe pieśni świeckie (trubadurzy i truwerzy — Adam de la Halle); ballada, rondo, virelai, madrygał, caccia, opracowywane także wielogłosowo (F. Landini); pieśni minnesingerów; teoretycy: Boecjusz, Guido d’Arezzo; notacja neumatyczna, modalna, menzuralna.
Odrodzenie (ok. 1430–ok. 1600). Cechy charakterystyczne: rozwój wielogłosowości; utrwalenie poczucia harmonicznego (fauxbourdon w szkole burgundzkiej — G. Dufay); doskonalenie stylu polifonii wokalnej (4–5 głosów) i techniki imitacji w formach religijnych, takich jak msza, motet (szkoła flamandzka: J. Ockeghem, J. Obrecht, N. Gombert, Josquin des Prés oraz O. di Lasso; szkoła rzymska — G.P. da Palestrina), oraz świeckich, takich jak: madrygał (C. de Rore, L. Marenzio), frottola, canzona, chanson (C. Jannequin) i in.; styl wielochórowy (szkoła wenecka: A. Willaert, A. i G. Gabrieli); początki muzyki instrumentalnej (preludium, toccata, ricercar, canzona, wariacje, zalążki suity: C. Merulo, działalność wirginalistów angielskich — W. Byrd, J. Bull, O. Gibbons, T. Morley); na przełomie XVI i XVII w. powstanie opery w kręgu Cameraty florenckiej (J. Peri, G. Caccini); wynalazek druku muzycznego; tabulatury organowe i lutniowe; teoretyk G. Zarlino. Twórcy polscy: Mikołaj z Radomia (przełom średniowiecza i odrodzenia), Mikołaj z Krakowa, Wacław z Szamotuł, M. Gomółka, M. Leopolita, lutniści.
Barok (ok. 1600–ok. 1750). Cechy charakterystyczne: rozwój monodii z towarzyszeniem basso continuo; rozwój opery w szkole rzymskiej i weneckiej (C. Monteverdi), powstanie opery we Francji (J.B. Lully), w Anglii (H. Purcell); krystalizacja nowego systemu tonalnego dur-moll; rozkwit solowej sztuki wykonawczej, zwłaszcza techniki śpiewu solowego (belcanto) w operze (szkoła neapolitańska: A. Scarlatti, N. Jommelli, T. Traetta), oratorium (G. Carissimi, H. Schütz, G.F. Händel) i kantacie; wykształcenie się podziału opery na operę seria i operę buffa (G.B. Pergolesi, N. Piccinni); przewaga faktury homofonicznej mimo rozkwitu polifonii instrumentalnej (J.S. Bach, Händel); bujny rozwój muzyki instrumentalnej (preludium, ricercar, toccata, fantazja chorałowa, fuga, suita, sonata triowa), wytworzenie się stylu koncertującego (concerto grosso, koncert solowy, symfonia koncertująca); w okresie rokoka — ozdobny, wirtuozowski styl galant; kompozytorzy muzyki instrumentalnej: G. Frescobaldi, A. Corelli, A. Vivaldi, D. Scarlatti, J.P. Sweelinck, D. Buxtehude, G.Ph. Telemann, klawesyniści francuscy — F. Couperin, J.Ph. Rameau. Twórcy polscy: M. Zieleński, A. Jarzębski, M. Mielczewski, B. Pękiel, S.S. Szarzyński, J. Różycki, G.G. Gorczycki.
Klasycyzm (ok. 1750–ok. 1815). Cechy charakterystyczne: ugruntowanie i rozkwit homofonii i muzyki instrumentalnej z podziałem na formy symfoniczne (symfonia, koncert, uwertura, divertimento), kameralne (trio, kwartet, kwintet i in.) i solowe (sonata, wariacje, rondo), na ogół wieloczęściowe, z przewagą cyklu sonatowego i formy sonatowej jako zasad konstrukcji (kompozytorzy szkół wczesnoklasycznych: berlińskiej — bracia J.G. i C.H. Graun, F. Benda, C.Ph.E. Bach; mannheimskiej — J. Stamic, F.X. Richter, J.Ch. Cannabich; starowiedeńskiej — G. Monn, G. Reutter, G. Wagenseil; klasycy wiedeńscy: J. Haydn, W.A. Mozart, L. van Beethoven; nadto L. Boccherini i in.); rozwój opery w szkole neapolitańskiej, francuskiej opéra comique (A. Grétry) i niemieckiego singspielu; reforma operowa Ch.W. Glucka. Twórcy polscy: M. Kamieński i J. Stefani (pierwsze opery polskie), M.K. Ogiński, A. Milwid, M. Szymanowska i in.
Romantyzm (ok. 1815–ok. 1850). Cechy charakterystyczne: tematyka baśniowa, fantastyczna, ludowa; subiektywizm wypowiedzi; kultywowanie małych form, takich jak pieśń, miniatura instrumentalna (F. Schubert, F. Mendelssohn-Bartholdy, R. Schumann, F. Chopin), oprócz form symfonicznych; stosowanie wątków programowych (symfonia programowa — H. Berlioz); bujny rozwój opery w Niemczech (C.M. von Weber), we Włoszech (G. Rossini, G. Donizetti, V. Bellini), tzw. wielkiej opery heroicznej w Paryżu (G. Spontini, F. Auber, G. Meyerbeer, J. Halévy); wzbogacenie harmoniki funkcyjnej, kolorystyki dźwiękowej, wirtuozerii instrumentalnej (N. Paganini); powstawanie szkół narodowych (w Rosji — M. Glinka). Twórcy polscy: J. Elsner, K. Kurpiński, Chopin, I.F. Dobrzyński.
Neoromantyzm (ok. 1850–ok. 1910). Cechy charakterystyczne: dalsza ewolucja cech muzyki romantycznej; rozbudowanie harmonii dur-moll aż do granic tonalności, programowość (poemat symfoniczny, uwertura i symfonia programowa — F. Liszt, R. Strauss); uprawianie wielkich form wokalno-instrumentalnych (G. Mahler) obok pieśni solowej (H. Wolf); rozwój kolorystyki orkiestrowej; jako przeciwstawienie programowości — kierunek klasycyzujący, nawiązujący do form klasycznych i barokowych, z zastosowaniem polifonii (J. Brahms, A. Bruckner, C. Franck, M. Reger); w operze: powstanie dramatu muzycznego (R. Wagner), wystąpienie tendencji realistycznych (G. Bizet, częściowo G. Verdi i tzw. weryści: P. Mascagni, R. Leoncavallo, G. Puccini); rozwój szkół narodowych, m.in. rosyjskiej (A. Borodin, M. Musorgski, A. Rimski-Korsakow, także P. Czajkowski), czeskiej (B. Smetana, A. Dvořák), skandynawskiej (E. Grieg), polskiej (S. Moniuszko, W. Żeleński). Twórcy polscy: H. Wieniawski, Z. Noskowski, I.J. Paderewski, M. Karłowicz.
Współczesność (od ok. 1910). Cechy charakterystyczne: dalszy rozwój kierunków narodowych (L. Janaček, M. de Falla, G. Gershwin); folkloryzm (B. Bartók); pojawienie się nowych kierunków twórczych, jak: impresjonizm (od końca XIX w.), który pod wpływem koncepcji malarskich i symbolizmu w literaturze wysunął na pierwszy plan walor brzmienia, rozwijając środki instrumentacyjne, dynamiczne i harmoniczne (C. Debussy, częściowo M. Ravel), neoklasycyzm (po I wojnie światowej), nawiązujący do form okresu klasycyzmu i baroku, ale w nowej oprawie dźwiękowej (S. Prokofjew, I. Strawinski, P. Hindemith, A. Honegger), ekspresjonizm, przejawiający się najwyraźniej w muzyce dramatycznej opartej na dramatach ekspresjonistycznych (R. Strauss, Hindemith, A. Schönberg, A. Berg i in.); poszukiwania w zakresie systemów dźwiękowych i technik kompozytorskich (politonalność, atonalność, dodekafonia, punktualizm stworzony przez A. Weberna, aleatoryzm w twórczości J. Cage’a, tzw. formy otwarte i mobilne w twórczości P. Bouleza i K. Stockhausena), nowych barw dźwiękowych (O. Messiaen), nowych źródeł dźwięku i nowego materiału dźwiękowego (muzyka elektroniczna i konkretna), także nowych koncepcji wykonywania muzyki (teatr instrumentalny), jej zapisywania (muzyka graficzna), a nawet komponowania (muzyka komputerowa, muzyka konceptualna); zahamowanie tendencji awangardowych w latach 80. (nurt tzw. nowej tonalności); rozwój jazzu (od początku wieku, w Europie zwłaszcza po II wojnie światowej), muzyki rozrywkowej i piosenkarstwa oraz muzyki rockowej (od lat 60.: E. Presley, The Beatles). Twórcy polscy: K. Szymanowski, L. Różycki, T. Szeligowski, S. Wiechowicz, A. Malawski, G. Bacewicz, W. Lutosławski, K. Serocki, T. Baird, B. Schaeffer, H.M. Górecki, K. Penderecki i in.
