Mozart Wolfgang Amadeus

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Mozart

[mọ:cart]

Wolfgang Amadeus , ur. 27 I 1756, Salzburg, zm. 5 XII 1791, Wiedeń,

kompozytor austriacki, jeden z największych twórców w historii muzyki.

Urodził się 27 I 1756 w Salzburgu. Zaliczany wraz z J. Haydnem i L. van Beethovenem do klasyków wiedeńskich. Podstaw muzyki uczył się u swego ojca, wytrawnego pedagoga. Obdarzony absolutnym słuchem i znakomitą pamięcią muzyczną, w krótkim czasie opanował biegle grę na instrumentach klawiszowych i na skrzypcach, wcześnie zaczął improwizować i komponować. Występował od 6. roku życia na dworach cesarskich, królewskich i w salonach arystokracji w całej Europie. Pierwszą podróż artystyczną odbył 1762 z ojcem i siostrą, Anną Marią, do Monachium i Wiednia, w następnym roku do Paryża, gdzie 1764 ukazały się drukiem jego pierwsze sonaty skrzypcowe. W 1764 udał się z rodziną do Londynu. Poznał tam najmłodszego syna J.S. Bacha, Johana Christiana, z którym muzykował i od którego otrzymał cenne wskazówki kompozytorskie. W Londynie napisał swe pierwsze symfonie i wydał 6 sonat skrzypcowych dedykowanych królowej. W 1765 przybył do Hagi (w Holandii powstały m.in. wariacje, dalsze sonaty i symfonie), a 1766 powrócił przez Paryż, miasta szwajcarskie i Monachium do Salzburga. W rodzinnym mieście skomponował: jeden akt oratorium Die Schuldigkeit des ersten Gebotes (pozostałe napisali M. Haydn i A. Adlgasser), kantatę żałobną Grabmusik i komedię Apollo et Hyacinthus. Pobyt w Wiedniu 1767–68 nie przyniósł mu większych sukcesów na dworze cesarskim wskutek obojętności Józefa II i intryg konkurentów. Powstały wówczas: pierwsza opera buffa Mozarta La finta semplice (1769 Salzburg) i pierwszy jego singspiel Bastien und Bastienne, napisany na zamówienie znanego magnetyzera, F.A. Mesmera, i wykonany 1768 w jego domu. Po powrocie do Salzburga Mozart otrzymał 1769 nominację na koncertmistrza kapeli arcybiskupiej, w której wicekapelmistrzem był jego ojciec. Komponował dla tej kapeli muzykę kościelną, także serenady i tańce.

Podróże i sukcesy zagraniczne

W 1769 udał się z ojcem w pierwszą podróż do Włoch. W Mediolanie poznał G.B. Sammartiniego i N. Piccinniego. Po pobycie w Bolonii (gdzie pobierał lekcje kompozycji u Padre Martiniego) i we Florencji przybył do Rzymu. Wzbudził tam sensację, zapisując z pamięci sławne Miserere G. Allegriego po jednorazowym wysłuchaniu w Kaplicy Sykstyńskiej. Od papieża otrzymał order Złotej Ostrogi. W Bolonii został przyjęty do Accademia Filarmonica jako „compositore”. Dla Mediolanu skomponował operę Mitridate, re di Ponto, wystawioną tam z powodzeniem 1770. Następne lata spędził w Strasburgu, wyjeżdżając jeszcze 2-krotnie do Włoch w celu wystawienia w Mediolanie serenaty Ascanio in Alba (1771) i opery Lucio Silla (1772). W tym czasie powstały: oratorium La Betulia liberata i utwór dramatycznych Il sogno di Scipione, napisany na ingres nowego arcybpa Salzburga, Hieronima von Colloredo. W 1773, w czasie pobytu w Wiedniu, Mozart zapoznał się z wykonywanymi tam kwartetami smyczkowymi J. Haydna. W 1775 odniósł w Monachium sukces operą buffa La finta giardiniera. Do 1777 pozostawał na służbie dworskiej w Salzburgu, gdzie napisał m.in. serenatę Il re pastore, komponował też msze, koncerty skrzypcowe i fortepianowe, divertimenta i symfonie. Działalność kompozytorska nie zjednała jednak 20-letniemu kompozytorowi rozgłosu, ani nie zapewniła awansu. Nowy arcybiskup sprzeciwiał się zagranicznym wyjazdom Mozarta, co powodowało scysje i doprowadziło 1777 do dymisji kompozytora.

Tego samego roku Mozart wyjechał z matką w drugą podróż do Paryża — przez Monachium i Mannheim, miasta słynące z doskonałej orkiestry (mannheimska szkoła). Moment przyjazdu do Paryża nie był dla niego korzystny; tamtejsze środowisko muzyczne pasjonowało się wówczas tzw. wojną gluckistów z piccinnistami (zwolenników muzyki Ch.W. Glucka ze zwolennikami muzyki Picciniego). W Paryżu wystawiono jedynie pantomimę J.-G. Noverre’a Les petits riens z muzyką Mozarta, wykonano jedną z jego symfonii (D-dur „Paryską”) i zamówiono kilka kompozycji (w tym Koncert C-dur na flet i harfę). Z początkiem 1779, pod naciskiem ojca, Mozart objął dawne stanowisko w orkiestrze arcybiskupiej, jednak źle znosił nieprzejednaną postawę arcybiskupa wobec swych zamiarów kontynuowania kariery i koncertowania poza Salzburgiem. Mimo to komponował dalej; prócz muzyki religijnej powstawały koncerty, symfonie, sonaty fortepianowe i skrzypcowe, a 1781, na zamówienie Monachium, opera seria Idomeneo. W czerwcu tegoż roku, w wyniku brutalnego traktowania przez H. Colloreda, nastąpiło ostateczne wycofanie się Mozarta ze służby na dworze w Salzburgu.

Okres wiedeński

Ostatni okres swego życia (od 1781), najbardziej płodny i obfitujący w arcydzieła, kompozytor spędził w Wiedniu, utrzymując się głównie z udzielania lekcji muzyki, z zamówień kompozytorskich i organizowania koncertów, na których występował jako kompozytor, dyrygent, wirtuoz i improwizator. Pomimo początkowego powodzenia i wytężonej pracy twórczej, nie uwolnił się od kłopotów materialnych. Po dłuższych staraniach, dopiero 1787 uzyskał tytuł cesarskiego kompozytora (Kammerkomponist). W Wiedniu zaprzyjaźnił się z Haydnem, któremu poświęcił kwartety smyczkowe (z 1785), związał się też z ruchem wolnomularskim. Parokrotnie podróżował, m.in. do Pragi (1787 na premierę Don Giovanniego, 1791 na premierę La clemenza di Tito), do Drezna, Berlina i Frankfurtu nad Menem. Ostatnim dziełem Wolfganga Amadeusza Mozarta było Requiem, pisane na zamówienie hrabiego F. von Walsegga, dokończone przez F.X. Süssmayra. Zmarł 5 XII 1791 w Wiedniu.

Nagła śmierć kompozytora (po krótkiej chorobie) dała asumpt do powstania bezzasadnej legendy o otruciu go przez A. Salieriego (powiązania obu kompozytorów stały się kanwą m.in. tragedii A. Puszkina Mozart i Salieri, dramatu Amadeusz P. Shaffera i opartego na nim filmu M. Formana). Ze względu na obowiązujące przepisy sanitarne kompozytora pochowano pod nieobecność rodziny we wspólnym grobie, którego lokalizacji nie udało sie później ustalić.

Twórczość wokalna — opera i singspiel

Twórczość Mozarta wyrasta z tradycji muzyki włoskiej i niemieckiej; obejmuje ona wszystkie ważniejsze ówczesne gatunki muzyczne zarówno instrumentalne, jak wokalne, a w dziedzinie muzyki dramatycznej: operę poważną (seria), komiczną (buffa) i singspiel. W operach seria i tzw. serenatach (Mitridate, re di Ponto, Ascanio in Alba, Lucio Silla, Il sogno di Scipione, Idomeneo, re di Creta, La clemenza di Tito) Mozart nawiązał do kompozytorów szkoły neapolitańskiej i J.A. Hassego, przejmując typowe dla nich środki, jak: aria, recitativo secco i accompagnato (recytatyw), ale ograniczając np. koloratury i rozbudowując partie zespołowe. Również we wczesnych operach buffa (La finta semplice, La finta giardiniera) korzystał z wzorów włoskich. W późniejszych, mistrzowskich dziełach (Così fan tutte, Wiedeń 1790, Wesele Figara, tamże 1786, Don Giovanni, Praga 1787) wzrosła rola orkiestry i partii zespołowych. W Don Giovannim, nazwanym dramma giocoso, krzyżują się wątki komiczne i tragiczne, uwertura stanowi integralny składnik dzieła (jej motywy są wykorzystane w dalszym toku utworu); w scenie balu zostały wprowadzone, odpowiednio do wymagań akcji dramatycznej, 3 orkiestry grające jednocześnie: taniec niemiecki (w metrum ³/₈), kontredansa (²/₄) i menueta (³/₄). Mozart był też wybitnym przedstawicielem singspielu (Bastien und Bastienne, a zwłaszcza Uprowadzenie z seraju, Wiedeń 1782, również zbliżony do singspielu Czarodziejski flet, tamże 1791). Przeciwstawienie w Czarodziejskim flecie 2 światów, realnego i fantastycznego, stało się punktem wyjścia dla niemieckiej opery romantycznej. W swych dziełach operowych Mozart przykładał dużą wagę do koordynacji warstwy muzycznej i słownej oraz ich równowagi. Poza operami komponował arie koncertowe (59), pieśni (39, m.in. popularny Fiołek), duety, tercety, kwartety wokalne, kanony na 2–4 głosy.

Twórczośc instrumentalna

W twórczości instrumentalnej Mozart na pierwszy plan wysuwają się formy cykliczne, głównie symfonie (49), koncerty (28 fortepianowych, kilkanaście na inne instrumenty solo: skrzypce, flet, klarnet, fagot, róg, oraz na: 2 i 3 fortepiany, 2 skrzypiec, skrzypce i altówkę, flet i harfę), sonaty (19 fortepianowych, 32 skrzypcowe), kwartety smyczkowe (23), kwartety fortepianowe (2), tria fortepianowe i in. utwory kameralne. Opierają się one na 3- lub 4-częściowym cyklu sonatowym z formą sonatową, często też z wariacjami i rondem w częściach skrajnych. Orkiestrowe divertimenti i serenady (ponad 30) są na ogół wieloczęściowe. Wczesne symfonie (m.in. g-moll 1773, D-dur „Paryska” 1778, wprowadzająca klarnety) wykazują wpływ G.B. Sammartiniego, J.Ch. Bacha i kompozytorów szkoły mannheimskiej. Z późniejszych największe znaczenie mają: D-dur „Haffnerowska” 1782, C-dur „Linzka” 1783, D-dur „Praska” 1786, a zwłaszcza 3 ostatnie, z 1788: Es-dur, g-moll i C-dur „Jowiszowa”, w których nastąpiło usamodzielnienie partii instrumentów dętych blaszanych. Sonaty fortepianowe są z reguły 3-częściowe, ich typowy układ ulegał niekiedy modyfikacji (np. w Sonacie A-dur, z 1778, po temacie z wariacjami następują menuet i finał z marszem Alla turca). We wczesnych sonatach (z lat 1774–75) zaznaczył się pewien wpływ suity; w późniejszych (z lat 1777–78) — Mozart położył nacisk na integrację formy cyklicznej, w ostatnich — na fakturę i harmonikę. Również w koncertach fortepianowych i skrzypcowych kompozytor przyjął 3-częściową budowę cyklu; zerwał w nich z szablonowym traktowaniem partii solowej i orkiestrowej, rozbudowując tę ostatnią w późniejszych koncertach, które w zakresie tej formy stały się punktem wyjścia dla twórczości Beethovena; 3-częściowy układ pierwszych kwartetów smyczkowych, wykazujących jeszcze wpływy włoskie, zmienia się w późniejszych kwartetach, powstałych po 1773, w układ 4-częściowy (z menuetem).

Muzyka religijna

Ważne miejsce w twórczości Mozarta zajmuje też muzyka religijna, wokalno-instrumentalna, pisana nie tylko z obowiązku wynikającego z piastowanego stanowiska w kapeli arcybiskupiej, ale i z wewnętrznej potrzeby kompozytora (Mozart, jak wykazują jego listy, był głęboko wierzącym katolikiem). Dominują msze (16 ukończonych, m.in. Dominicus-Messe C-dur 1769, Msza koronacyjna C-dur 1779, także Requiem); poza nimi — nieszpory, litanie, motety (Exultate, jubilate F-dur 1774, Ave verum corpus D-dur 1791), offertoria i in. utwory. W muzyce tej Mozart nawiązywał na ogół do tradycyjnej niemieckiej muzyki kościelnej, stosował na szerszą skalę polifonię, wprowadzał fugi; wpływy włoskiej opery widać jedynie w jego motetach.

Kompozycje Mozarta zostały skatalogowane 1862 przez L. von Köchla, który opatrzył każdy utwór odpowiednim numerem KV (skrót od: Köchel-Verzeichnis). Cennym źródłem wiedzy o życiu i twórczości kompozytora są jego Listy (polski przekład I. Dembowskiego, 1991). Staraniem międzynarodowej fundacji Mozarteum w Salzburgu od 1955 ukazuje się spuścizna kompozytorska Mozarta w nowym, pomnikowym wydaniu źródłowym, zaplanowanym na 120 tomów. W rodzinnym mieście kompozytora odbywają się festiwale jego muzyki, a w Warszawie — jedyny w świecie festiwal jego oper.

Smuglewicz Antoni, projekt dekoracji do opery Zaczarowany flet W.A. Mozarta , Teatr Bogusławskiego (1802)

Mozart Wolfgang Amadeus, Eine kleine Nachtmusik

Mozart Wolfgang Amadeus, Eine kleine Nachtmusik

Czarodziejski flet W.A. Mozarta, scenografia — rycina z XVIII w.

Herreweghe Philippe, okładka płyty Requiem W.A. Mozarta

Mozart Wolfgang Amadeus, pomnik w Wiedniu

Mozart Wolfgang Amadeus, jako dziecko wśród członków orkiestry,fragment obrazu M. van Mytensa — Zamek Schonbrunn