Beethoven Ludwig

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Beethoven

[bẹ:tho:fn]

Ludwig van , ur. przed lub 17 XII 1770 (data chrztu), Bonn, zm. 26 III 1827, Wiedeń,

kompozytor niemiecki.

Urodził się przed lub 17 XII 1770 (data chrztu) w Bonn. Ostatni z klasyków wiedeńskich, uznany za jednego z największych twórców muzyki Pochodził z flamandzkiej rodziny muzyków dworskich. Systematyczną naukę gry na instrumentach klawiszowych, kompozycji i generałbasu rozpoczął u Ch.G. Neefego w Bonn i 1784 został tam nadwornym muzykiem. Krótki pobyt 1787 w Wiedniu, gdzie zamierzał uczyć się u W.A. Mozarta, musiał przerwać z powodu choroby matki. Po jej śmierci i zwolnieniu ojca ze służby dworskiej utrzymywał rodzinę jako organista i altowiolista.

Lata młodzieńcze

W 1789 słuchał wykładów na uniwersytecie w Kolonii, 1790 poznał w Bonn J. Haydna, 1792 udał się do Wiednia, gdzie pozostał do końca życia. Studia u Haydna szybko Beethovena zniechęciły. Przez pewien czas uczył się kontrapunktu u J. Schenka i J.G. Albrechtsbergera, a kompozycji wokalnej u A. Salieriego. W 1795 wystąpił po raz pierwszy publicznie, wykonując własny koncert fortepianowy. W rok później wyjeżdżał do Norymbergi, Pragi (ponownie odwiedził Pragę 1798), Drezna i Berlina, gdzie grał m.in. na pruskim dworze królewskim. Jako pianista zachwycał ekspresją gry, dynamiką i kunsztem improwizacji. W tym czasie zawarł wiele przyjaźni z muzykami oraz arystokracją, m.in. z rodziną hrabich Brunsvików, zwłaszcza z Franzem, Teresą i Józefiną, także z hrabią Giulettą Guicciardi, księciem K. i M. Lichnowskimi, księciem Lobkowitzem, arcyksięciem Rudolfem. Już 1794 zaczął zauważać u siebie objawy postępującej głuchoty, co opisał 1802 w dramatycznym liście do braci (tzw. testament heiligenstadzki).

Rozkwit twórczy i sukcesy

Mimo chwil załamania lata 1800–10 są okresem jego największego rozkwitu twórczego i prężnej działalności; Beethoven wydawał swoje utwory w wielu firmach wiedeńskich (Artaria) oraz w Lipsku (Breitkopf & Härtel), Berlinie (Schlesinger), Bonn (Simrock), a pod koniec życia w Moguncji (Schott). Miesiące letnie spędzał poza Wiedniem, często na wsi, także w zamkach Brunsvików w Mártonvásár i Korompie (obecnie Dolná Krupá w Słowacji); jesienią 1806 przebywał w zamku księcia Lichnowskiego w Hradcu koło Opawy. Gościł też w Głogówku u hrabiego F. von Oppersdorffa, któremu zadedykował IV Symfonię. W 1808 król Westfalii zaproponował mu pracę na dworze w Kassel. Dzięki arcyksięciu Rudolfowi, księciu Lobkowitzowi i hrabiemu F. Kinskyemu, którzy ufundowali mu rentę w wysokości 4000 guldenów rocznie, mógł pozostać w Wiedniu i poświęcić się wyłącznie twórczości. Okres ten przyniósł Beethovenowi wiele nowych przyjaźni, m.in. z T. Malfatti, M. Erdödy, śpiewaczką A. Sebald i B. Brentano, pośredniczką w nawiązaniu znajomości Beethovena z J.W. Goethem, z którym spotykał się 1812 w Cieplicach, Karlowych Warach i Franciszkowych Łaźniach. Prawdopodobnie w Cieplicach 1812 Beethoven napisał słynny list „do nieśmiertelnej ukochanej”, do nie ustalonej do dziś adresatki. Prawykonanie XII 1813 VII Symfonii i utworu programowego Wellington Sieg (Zwycięstwo Wellingtona albo bitwa pod Vittorią), a 1814 wystawienie opery w nowej wersji libretta i z nową uwerturą zapoczątkowało falę nowych sukcesów Beethovena; kompozytor wystąpił też przed uczestnikami kongresu wiedeńskiego 1815. Po śmierci brata zaopiekował się bratankiem Karlem. Wskutek pogłębiającej się głuchoty musiał od 1815 porozumiewać się z otoczeniem pisemnie. Mimo kłopotów rodzinnych i pogarszającego się zdrowia energia twórcza Beethovena nie słabła. W ostatnich latach życia kompozytora powstały tak wybitne dzieła, jak IX Symfonia i Missa Solemnis. Zmarł 26 III 1827 w Wiedniu.

Formy muzyczne i warsztat kompozytorski

W twórczości Beethovena wyróżnia się 3 okresy: młodzieńczy, okres wyzwalania się od obcych wpływów, zakończony ok. 1802 przełomem heiligenstadzkim i zmianami stylistycznymi (lub 1800 — wykonaniem I Symfonii); okres wieku dojrzałego, ok. 1802–1814, odznaczający się wzmożeniem sił twórczych, krystalizacją indywidualnego stylu, zwłaszcza na polu muzyki symfonicznej; okres wieku późnego, od ok. 1815, przynoszący nowatorskie rozwiązania w zakresie formy i faktury.

Podłożem całej twórczości Beethovena jest muzyka fortepianowa. W młodości pisał jeszcze utwory na klawikord (Kurfürstensonaten) i klawesyn (Wariacje na temat marsza Dresslera). Od początku terenem poszukiwania nowych rozwiązań formalnych i dźwiękowych była dla niego sonata fortepianowa. Stosował 2–4-częściowy cykl sonatowy, niekiedy z wstępem (np. dramatycznej Grave w Sonacie op. 13), zmieniał układ części (np. w Sonacie op. 27 nr 2, zwanej Księżycową, forma sonatowa pojawia się dopiero w finale, w Sonacie op. 26 zaś zamiast niej są wariacje i marsz żałobny), wprowadzał czynnik koncertowy (op. 2 nr 3) i rozbudowane finały z fugą (op. 101, 106, 110). Od okresu bońskiego uprawiał też formę wariacyjną — w postaci samodzielnego cyklu wariacji (33 wariacje na temat walca Diabellego) lub cyklu włączonego do sonaty (w Sonacie Kreutzerowskiej na skrzypce i fortepian). Techniki przetwarzania tematycznego i opracowywania wariacyjnego doprowadził do mistrzostwa. Przez całe życie sięgał też do formy pieśni solowej z towarzyszeniem fortepianu (Adelaide) lub orkiestry (aria Ah, perfido!). Stworzył koncepcję cyklu pieśniowego (Ukochanej dalekiej), opartego na technice wariacyjnej. W kameralistyce wyszedł od gatunków z udziałem fortepianu (tria i kwartety fortepianowe), by skupić się później na kwartecie smyczkowym. Doprowadził w nim do emancypacji poszczególnych instrumentów i do tematycznej integracji formy, rozbudowanej w ostatnim okresie do cyklu 5–7-częściowego (op. 130–132) i wyzyskującej na wielką skalę technikę fugowaną (Kwartet-fuga op. 133). W twórczości orkiestrowej, na której Beethoven koncentrował się w drugim okresie swej działalności kompozytorskiej, dominuje forma symfonii. Zwiększa się w niej stopniowo obsada instrumentów dętych (np. o flet piccolo i kontrafagot) i perkusji (np. o wielki bęben, talerze, triangiel), w IX Symfonii pojawia się także chór i głosy solowe; zmienia się liczba części (np. 5 w VI Symfonii Pastoralnej) i ich charakter: od II Symfonii zamiast menueta pojawia się na ogół scherzo; miejsce części drugiej, powolnej, zajmuje w VII Symfonii marsz żałobny, w VIII — Allegretto ilustrujące tykanie metronomu Mälzla, a w IX — scherzo. W V Symfonii lapidarny „motyw losu” stanowi o niezwykłej zwięzłości i dynamice wyrazowej cyklu. W finale IX Symfonii pojawiają się reminiscencje motywów z poprzednich części, chór i soliści śpiewają Odę do radości F. Schillera, wyrażającą ideę ogólnoludzkiego braterstwa. Jedyna opera Beethovena, Fidelio, gloryfikująca miłość i wierność małżeńską, łączy pewne cechy opery francuskiej okresu rewolucji francuskiej 1789–99 (typ tzw. dramatu „cudownego ocalenia”) z elementami niemieckimi singspielu i z typowo symfonicznym traktowaniem orkiestry. Symfonizacja faktury jest charakterystyczna dla wielu gatunków uprawianych przez Beethovena w środkowym okresie, zwłaszcza dla koncertu i muzyki kameralnej. Wokalno-instrumentalne dzieła Beethovena wieńczy Missa Solemnis, zaplanowana na intronizację arcyksięcia Rudolfa na arcybiskupa w Ołomuńcu 1821, ale ukończona 1824. Jej symfoniczna koncepcja wykracza daleko poza granice liturgii. Światopogląd Beethovena ukształtowały humanistyczne idee oświecenia i klasycyzmu (heroizm, braterstwo), okresu „burzy i naporu” (subiektywizm, umiłowanie natury) i idee rewolucji francuskiej 1789–99, natomiast wypracowany przez Beethovena warsztat kompozytorski miał wpływ na rozwój muzyki instrumentalnej do końca XIX w. W Bonn, rodzinnym mieście kompozytora, 1845 stanął jego pomnik, 1927 powstał instytut badawczy Beethoven-Archiv, a od 1931 są organizowane festiwale jego muzyki (od 1997 także w Krakowie).

Ważniejsze utwory

Ważniejsze utwory — instrumentalne: 9 symfonii (m.in. III Es-dur „Eroica” 1803, V c-moll 1808, VI F-dur „Pastoralna” 1808, IX d-moll 1824), uwertury koncertowe (Coriolan 1807, Egmont 1810), 5 koncertów fortepianowych, Koncert potrójny C-dur na fortepian, skrzypce, wiolonczelę i orkiestrę (1804), Koncert D-dur na skrzypce i orkiestrę (1806); utwory kameralne (do oktetu włącznie): m.in. 18 kwartetów smyczkowych, Trio fortepianowe B-dur, zw. Erzherzogtrio (1811), 10 sonat skrzypcowych (op. 24 „Wiosenna”, op. 47 „Kreutzerowska”), 5 sonat wiolonczelowych; 32 (opusowane) sonaty fortepianowe (c-moll „Patetyczna” 1799, cis-moll, zw. Księżycową 1801, C-dur, zw. Waldsteinowską 1804, f-moll, zw. Appassionatą), wariacje fortepianowe (32 wariacje c-moll ok. 1806, 33 wariacje na temat walca Diabellego 1823), fortepianowe ronda, tańce, bagatele; utwory wokalno-instrumentalne: opera Fidelio (I wersja 1805, II — 1806, III, dwuaktowa — 1814, uwertury Leonora I–III, uwertura Fidelio), kantaty, muzyka do dramatów, oratorium Chrystus na Górze Oliwnej (1803), pieśni solowe i opracowania pieśni różnych narodów (m.in. dwóch polskich). Wydanie zbiorowe dzieł: t. 1–24 Lipsk 1862–65, suplement 1888; nowe krytyczne wydanie zbiorowe: Monachium, od 1961.

Rosyjski Hamlet, muzyka L. van Beethoven i G. Mahler, choreografia B. Eifman, Teatr Wielki w Warszawie, 1999

Beethoven Ludwik van, Symfonia 5 c-moll opus 67