Schubert Franz
 
Encyklopedia PWN
Schubert
[szụ:bərt]
Franz Wymowa, ur. 31 I 1797, Lichtenthal k. Wiednia, zm. 19 XI 1828, Wiedeń,
kompozytor austriacki.
Kalendarium
Urodził się 31 I 1797 w Lichtenthal koło Wiednia. Jeden z głównych przedstawicieli romantyzmu w muzyce, twórca pieśni romantycznej Pierwsze lekcje muzyki pobierał u ojca, nauczyciela muzyki, i u miejscowego organisty, M. Holzera. W 1808 został oddany do konwiktu w Wiedniu, gdzie uczył się m.in. gry na organach u V. Růžički i kompozycji u A. Salieriego; jednocześnie był sopranistą w cesarskiej kapeli chłopięcej i skrzypkiem orkiestry dworskiej. Podczas nauki w konwikcie zaczął komponować. Po przejściu mutacji głosu 1813 opuścił kapelę i, ukończywszy kurs pedagogiczny, 1814 został nauczycielem w szkole ojca. W tymże roku skomponował m.in. słynną pieśń Małgorzata przy kołowrotku do słów J.W. Goethego (z Fausta). W 1817 porzucił pracę nauczyciela i zajął się komponowaniem. W Wiedniu pozostał do końca życia, rzadko wyjeżdżając z miasta, np. latem 1818 i 1824 do zamku w Zseliz — jako nauczyciel muzyki córek księcia J.K. Esterházego, oraz 1819 i 1823 do Górnej Austrii — ze śpiewakiem J.M. Voglem. W stolicy otaczało go grono przyjaciół (pisarze: F. Grillparzer, J. Mayrhofer, malarz M. von Schwind, kompozytor F. Lachner, oraz Vogl — pierwszy wykonawca wielu jego pieśni, I. Assmayer, A. Hüttenbrenner, F. Schober i in.), uczestników słynnych posiedzeń muzycznych, zwanych Schubertiadami, podczas których wykonywano jego utwory, zarówno kameralne, jak i pieśni. Mimo środowiskowej popularności nie był szerzej znany (nie znali jego twórczości np. L. van Beethoven, któremu zadedykował 1818 Wariacje na fortepian, ani Goethe, do którego tekstów pisał pieśni), osiągnął sławę dopiero po śmierci. Zmarł 19 XI 1828 w Wiedniu.
Pieśni
Schubert był jednym z pierwszych przedstawicieli romantyzmu w muzyce. Chociaż wcześniejsze jego kompozycje nawiązują jeszcze do wzorców klasycznych, późniejsze odznaczają się oryginalnością pomysłów harmonicznych, śmiałością formy, a zwłaszcza łatwością i pomysłowością inwencji melodycznej. W swej twórczości okazał się przede wszystkim lirykiem, wypowiadającym się w odpowiadającym mu gatunku — w pieśni solowej. Nawiązywał w niej w typowo romantycznym duchu do ludowych pieśni austriackich, prostej i melodyjnej. Uprawiał wszystkie rodzaje pieśni, właściwe dla swej epoki: pieśń zwrotkową, wariacyjną i przekomponowaną. Wśród pieśni przekomponowanych występują w jego twórczości 2 odmiany: pieśni krótkie i rozbudowane (Młoda zakonnica 1825); w obrębie obu odmian występują pieśni o charakterze jednolitym (Pobyt) i zróżnicowane (Wędrowiec 1819). Wśród pieśni wariacyjnych występują: a) pieśni o budowie przeważnie zwrotkowej, w których melodia ulega nielicznym zmianom, najczęściej w ostatniej zwrotce (Pstrąg 1817); b) pieśni wzorowane na wariacjach instrumentalnych, w których zmienia się rodzaj akompaniamentu (np. W oddali po akompaniamencie akordowym następują figuracje ósemkowe, triolowe i szesnastkowe) lub zmienia się tryb: z moll na dur lub odwrotnie (w tejże pieśni); c) pieśni oparte na wariacjach ostinatowych. Do odrębnych rodzajów należą: pieśń deklamacyjna oraz ballada. Schubert nie tylko podtrzymał niknące tradycje ballady, ale i stał się twórcą nowego jej typu; uprawiał balladę nawiązującą do kantaty solowej, składającą się z recytatywów i części aryjnych (Bürgerschaft), i balladę pieśniową (Król elfów 1815, zwany też Królem olch); ten drugi typ stał się wzorcem dla ballady romantycznej. Schubert stworzył także nowy typ kantaty, będącej pieśnią chóralną (kantata Miriam).
Twórczość symfoniczna i kameralna
Twórczość symfoniczna Schuberta zachowała jeszcze stosunkowo wiele cech muzyki klasycznej, z wyjątkiem VII Symfonii C-dur i słynnej VIII Symfonii h-moll „Niedokończonej”, w której na pierwszy plan wysuwają się elementy liryczne. Duże znaczenie mają jego dzieła kameralne. Schubert powiązał swą twórczość instrumentalną z pieśniową, wprowadzając tematy pieśni do niektórych utworów fortepianowych i kameralnych, np. temat pieśni Pstrąg do Kwintetu fortepianowego A-dur, pieśni Śmierć i dziewczyna do Kwartetu smyczkowego d-moll, pieśni Wędrowiec do Fantazji „Wędrowiec” na fortepian, pieśni Sei mir gegrüßt do Fantazji C-dur na skrzypce i fortepian. Wpływ liryki wokalnej spowodował, że jego sonaty fortepianowe odznaczają się charakterem wybitnie romantycznym, podobnie jak miniatury fortepianowe, zwłaszcza impromptu i tzw. moment muzyczny (moment musical), w których Schubert celował. Nadmierny liryzm i mierne libretta, pozbawione nerwu dramatycznego, przesądziły o niepowodzeniu oper i singspielów Schuberta, które jednak współcześnie budzą wzrastające zainteresowanie. Katalog dzieł Schuberta został sporządzony przez O.E. Deutscha (Franz Schubert: thematisches Verzeichnis seiner Werke in chronologischer Folge 1978). W 1964 zainicjowano nowe wydanie zbiorowe dzieł kompozytora pod redakcją W. Dürra, A. Feila i Ch. Landon, przewidziane na 75 tomów.
Ważniejsze utwory
Ważniejsze utwory na orkiestrę: 8 symfonii (m.in. IV c-moll „Tragiczna” 1816, VI C-dur „Mała” 1818, VII C-dur „Wielka” 1828, VIII h-moll „Niedokończona” 1822), 11 uwertur, tańce na orkiestrę, na skrzypce i orkiestrę (Konzertstück D-dur 1816, Rondo A-dur 1816, Polonez B-dur 1817), muzyka kameralna (2 tria smyczkowe 1816–17, 13 kwartetów smyczkowych, m.in. a-moll 1824, d-moll „Śmierć i dziewczyna” 1824, G-dur 1826, Kwintet smyczkowy C-dur 1828, 3 tria fortepianowe 1812–27, Kwintet fortepianowy A-dur „Pstrąg” 1819, Oktet F-dur na 2 skrzypiec, altówkę, wiolonczelę, kontrabas, klarnet, róg i fagot 1824, utwory na skrzypce i fortepian), muzyka fortepianowa (17 sonat 1817–28, Fantazja C-dur „Wędrowiec” 1822, 6 Momentów muzycznychMoments musicaux 1823–28, 2 zbiory po 4 Impromptus 1827, liczne tańce, głównie lendlery i walce, utwory na 4 ręce: m.in. Fantazja f-moll 1828), kompozycje na chór a cappella lub z towarzyszeniem orkiestry lub fortepianu, ponad 600 pieśni z towarzyszeniem fortepianu (do tekstów poetów romantycznych: Goethego, H. Heinego, F. Schillera, H.F.L. Rellstaba, W. Müllera, M. Claudiusa, F. Rückerta i in.), m.in. Polna różyczka (Heidenröslein) (1815), Śmierć i dziewczyna (Der Tod und das Mädchen) (1817), Bądź mi pozdrowiona (Sei mir gegrüßt) (1822), Tyś jest spokojem (Du bist die Ruh) (1823), Ave Maria (1826), cykle pieśniowe: Piękna młynarka (Die schöne Müllerin 1823) i Podróż zimowa (Winterreise 1827) oba do słów Müllera, Łabędzi śpiew (Schwanengesang 1828) do słów Rellstaba, Heinego i J.G. Seidla, m.in. z popularną Serenadą, opery (Alfonso und Estrella, Weimar 1854, Fierabras, Karlsruhe 1897), singspiele (Der vierjährige Posten, Drezno 1896; Fernando, Wiedeń 1907; Die Freunde von Salamanka, Halle 1928; Die Zwillingsbrüder, Wiedeń 1820; Die Verschworenen lub Der häusliche Krieg, Wiedeń 1861), komedie muzyczne (Die Zauberharfe, Wiedeń 1820), muzyka do dramatu H. von Chézy Rozamunda, księżniczka Cypru (Wiedeń 1823), muzyka religijna (8 mszy, m.in. Deutsche Trauermesse 1818, Deutsche Messe 1827, 2 Stabat Mater 1815–16, Magnificat C-dur 1815, 6 antyfon na Niedzielę Palmową 1820).
zgłoś uwagę
Ilustracje
Schubert Franz, Symfonia nr 5 B-dur fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia