Tylman z Gameren

Tylman z Gameren, właśc. Tilman van Gameren, Tylman Gamerski, ur. 1632, Utrecht, zm. 1706, Warszawa,

architekt i malarz, pochodzenia holenderskiego.

Urodził się 1632 w Utrechcie. Jeden z najznakomitszych architektów dojrzałego baroku w  środkowej i północnej Europie. Studiował w Holandii, zapewne w Duytsche Mathematicque i u N. Goldmanna w Lejdzie. Do 1660 czynny jako malarz batalista w Wenecji; jego prace malarskie nie są znane, natomiast zachowało się kilkaset rysunków (głównie architektury — Gabinet Rycin Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego). Do Polski przybył 1660, sprowadzony przez hetmana J.S. Lubomirskiego; do końca życia pracował w służbie rodziny Lubomirskich. Do innych jego zleceniodawców należeli m.in.: królowie Michał Korybut Wiśniowiecki i Jan III Sobieski (który go nobilitował, zgodnie z uchwałą sejmu 1685) oraz królowa Maria Kazimiera, także Uniwersytet Jagielloński i liczna grupa magnatów i bogatej szlachty.

Projekty budowli sakralnych

W swoich projektach budowli sakralnych preferował rozwiązania centralne, zwieńczone kopułą. Dotyczy to zarówno dzieł o formach tradycyjnych (kaplica Kotowskich przy kościele Dominikanów w Warszawie, 1690–93), jak też budowli wybitnie indywidualnych (kościół Bonifratrów w Warszawie, ok. 1670, nie ukończony — w formie schodkowej piramidy na rustykowanym cokole). Oryginalne są zwłaszcza jego projekty monumentalnej świątyni centralnej, zwieńczonej obeliskiem, przeznaczone dla pl. Marywil (1695) oraz kościół Sakramentek w Warszawie (1688–92) o planie krzyża greckiego. Projekty świątyń o planie podłużnym, wzorowane najczęściej na rozwiązaniach barokowych budowli rzymskich, zrealizowano m.in. w kościele Benedyktynek w Radomiu (po 1678) oraz kościele uniwersyteckim Św. Anny w Krakowie (1689–1703). Do świątyń o planie stanowiącym kompromis pomiędzy formą centralną a podłużną należy kościół Bernardynów (1687–92) w Czerniakowie (obecnie część Warszawy), którego kompozycja przestrzenna (kopułowa nawa o planie krzyża greckiego wraz z ośmiobocznym prezbiterium na osi) naśladuje efekty perspektywiczne kościoła Santa Maria della Salute w Wenecji. Tylman z Gameren projektował także dekoracje i elementy wyposażenia budowli sakralnych, podporządkowując je zwykle strukturze architektury. Jego prace, wśród których znajdowały się m.in. ołtarze, epitafia, nagrobki, a także okazjonalne castra doloris, wprowadzały do sztuki polskiej elementy rzymskiego i weneckiego baroku oraz motywy zaczerpnięte z wzorników francuskich (m.in. J. Le Pautre’a).

Architektura świecka

Większość dzieł Tylmana z Gameren to projekty budowli świeckich, głównie pałaców i dworów, które mimo różnych rozmiarów należą do typu architektonicznego północnowłoskiej willi wiejskiej. Do klasycznej, renesansowej dyspozycji Villi Medici w Poggio a Caiano nawiązywał drewniany dwór Lubomirskiego w Czerniakowie (przed 1687, niezachowany), a rozwiązania przejęte z dzieł V. Scamozziego i innych teoretyków włoskich są widoczne w pałacach Gnińskich i Kotowskich w Warszawie (wczesne lata 80. XVII w.). Z kolei kompozycję 2 nakładających się na siebie frontonów antycznej świątyni, wprowadzoną przez Palladia w fasadach kościołów weneckich, zastosował Tylman z Gameren w elewacji salonu pałacu w Puławach (od 1671), a salon projektowanego pałacu w Przeworsku (projekt przed 1666) otrzymał plan krzyża greckiego w formie będącej połączeniem wzorów zaczerpniętych z budowli willowych Palladia i architektury holenderskiej (Pieter Post).

Najwybitniejszym osiągnięciem Tylmana z Gameren w zakresie architektury świeckiej jest pałac Krasińskich w Warszawie (1689–95, obecnie Biblioteka Narodowa). Wiele jego dzieł nie zachowało się lub zostało przebudowanych, np. pałac Sandomierski (późniejszy Brühla) w Warszawie (po 1680 i ok. 1690), Łaźnia S.H. Lubomirskiego (ok. 1683–1689, przekształcona w pałac Na Wyspie w Łazienkach Królewskich w Warszawie), pałac w Puławach (od 1671) czy pałac Branickich w Białymstoku (ok. 1691); projektował również ogrody pałacowe (ogród i park w Ujazdowie koło Warszawy, od 1674). Pięcioboczne założenie Marywil w Warszawie (1692–95) było jego najciekawszym projektem urbanistycznym, łączącym miejskie centrum handlowe i plac stanowiący oprawę uroczystości dworskich z ogrodową rezydencją wiejską i pomnikową fundacją religijną.

Tylman z Gameren zmarł 1706 w Warszawie.

Wpływ na potomnych

Wpływ barokowo-klasycystycznej sztuki Tylmana jest widoczny w twórczości wielu środkowoeuropejskich architektów końca XVII i początku XVIII w., m.in. A. Schlütera, C. Marselliusa, saskich budowniczych dworu Augusta II, a w 2. połowie XVIII w. — D. Merliniego.

Warszawa, pałac Krasińskich, Tylman z Gameren, 1688-92

Kraków, wnętrze kościoła Św. Anny,

Tylman z Gameren, kościół Bernardynów w Warszawie

Białystok, pałac Branickich

Schlüter Andreas, dekoracja pałacu Krasińskich w Warszawie, Triumf Marka Valeriusa Corvinusa, ok.1689–93 — Pałac Krasińskich, Warszawa

Warszawa, Pałac Krasińskich (Rzeczypospolitej)

Warszawa, pałac Ostrogskich, zbudowany po 1681 wg projektu Tylmana z Gemaren

Warszawa, kościół Sakramentek, 1688–92

Lublin, pałac Lubomirskich tzw. Radziwiłłowski

Warszawa, Pałac Krasińskich (Tylman z Gameren, 1688–92)