szkoły parafialne

szkoły parafialne,

szkoły zakładane przy kościołach parafialnych.

Pierwsze znane zarządzenia dotyczące obowiązku utrzymywania szkół przy wszystkich kościołach wydał 797 ces. Karol Wielki; zostało to potwierdzone 853 zaleceniem papieża Leona IV zakładania szkół przy każdej parafii; przełomowe znaczenie miały uchwały soboru laterańskiego 1215, dzięki którym szkoły parafialne zyskały trwałe podstawy egzystencji. Pierwotnym celem szkół parafialnych było danie podstaw wykształcenia przyszłym kapłanom; ich podstawę programową miało stanowić tzw. trivium (gramatyka łac., retoryka, dialektyka), uzupełnione muzyką (śpiew kośc.). W rzeczywistości program szkół parafialnych był zróżnicowany w zależności od położenia, rozległości i zasobów parafii; w miastach, gdzie szkoła parafialna miała służyć młodzieży mieszczańskiej, zakres przekazywanej wiedzy wykraczał często poza potrzeby Kościoła i bywał dostosowywany do potrzeb tej warstwy społecznej.

W Polsce szkolnictwo parafialne rozwijało się od końca XIII w.; jego rozkwit przypada na XV i pocz. XVI w; szkoła była w każdej parafii; w wielu uczyli magistrzy, a niekiedy doktorzy z Akad. Krak.; uczniowie rekrutowali się ze wszystkich warstw społ.: chłopskiej, mieszczańskiej i szlacheckiej; program nauczania był zróżnicowany, w znacznym stopniu dostosowany do potrzeb Kościoła. Reformacja, która od lat 30. XVI w. szybko rozprzestrzeniała się na ziemiach pol. (gł. zachodnich i w Małopolsce), sprawiła, że liczba szkół parafialnych uległa znaczeniu zmniejszeniu. Sobór trydencki (1545–63) wzmocnił siły kontrreformacji, przyczynił się do odzyskania wpływu Kościoła katol. na szkolnictwo. Od XVII w. zmieniły się zadania szkół parafialnych: gł. przygotowywały one do służby kośc. (ministrantura i muzyka), dawały także chłopcom podstawową znajomość czytania, pisania, czasami rachunków. Zniszczenia po wojnach szwedz. spowodowały pogorszenie kondycji i poziomu szkół parafialnych, zwłaszcza na wsiach. Proces ten pogłębił się w końcu XVII i 1. poł. XVIII w. na skutek ogólnego upadku ekon. i zaostrzających się różnic społecznych. Najwięcej szkół parafialnych było w Wielkopolsce i Małopolsce, słabsza była sieć tego szkolnictwa na ziemiach litew.-ruskich, gdzie zaczęły one powstawać w XV w. Utworzona 1773 Komisja Edukacji Narodowej (KEN), mimo iż doceniała znaczenie tego szczebla nauczania, nie miała dostatecznych środków, by radykalnie zmienić jego stan. Szkoły parafialne nadal pozostawały w gestii Kościoła; zainteresowanie, które szkołom parafialnym okazywali bp płocki M. Poniatowski i bp wil. I. Massalski, na krótko tylko uwidoczniło się w zwiększeniu ich liczebności. Pod wpływem KEN i inicjatyw niektórych przedstawicieli oświeconej szlachty podniósł się nieco poziom nauczania w szkołach parafialnych, zwłaszcza w miastach; w nauczaniu zapanował jezyk pol., zaczęto przyjmować dziewczęta. Na pocz. XIX w. szkoły parafialne zaczęły tracić na znaczeniu i zanikać na rzecz podporządkowanych władzom świeckim szkół elementarnych, zw. także ludowymi.