teologia
 
Encyklopedia PWN
teologia
[gr. theós ‘Bóg’, lógos ‘słowo’, ‘nauka’],
uporządkowana wiedza religijna.
Pojęcie „teologia” jest używane w kilku spokrewnionych ze sobą znaczeniach: 1) przez teologię chrześcijańską najczęściej rozumie się wiedzę religijną na temat Boga, człowieka, treści Objawienia, wiary i zasad moralnych, naukowo usystematyzowaną, m.in. jako przedmiot studiów wyższych; 2) ujęte w języku naukowym oceny religijne rozmaitych zjawisk zachodzących w świecie bądź chrześcijaństwie, inspirowane przez idee chrześcijańskie i kulturę współczesną; takie poszerzone rozumienie terminu teologii w krajach protestanckich konkuruje z poprzednim; 3) uporządkowane poglądy religijne wyrażone w danej księdze czy przez danego autora (np. teologia Pięcioksięgu, teologia Lutra); 4) w węższym znaczeniu, zgodnym z etymologią, teologia to poznanie samego Boga; w chrześcijaństwie chodzi tu o wiedzę o Bogu jedynym w Trójcy Osób i poznawanie go intelektualnie i mistycznie (takie rozumienie terminu było przyjęte zwłaszcza w epoce patrystycznej i w tradycyjnym prawosławiu, które za świętym Atanazym Wielkim odróżnia teologię od religijnej „ekonomii” dotyczącej działania Boga w świecie, a teologami nazywa tylko niektórych świętych: Jana Apostoła, Grzegorza z Nazjanzu i Symeona); 5) w szerszym znaczeniu teologia to doktryna danej religii — chociaż większość religii nie stosuje sposobu systematyzacji wiedzy religijnej właściwego kulturze europejskiej (wyjątkiem jest judaizm, gdzie nazwa teologia jest obecnie w użyciu; islam studiuje głównie prawo religijne; religie Indii XIX–XX w. zyskały wykładnię bardziej usystematyzowaną teologicznie, opartą na rodzimej filozofii i europejskim przykładzie).
Teologia jako dziedzina studiów zawiera element opisowy (bada zawartość źródeł wiary i teologii oraz ich dzieje) oraz wartościujący (ustala, co należy do systemu prawd wiary i moralności) — to odróżnia ją od religioznawstwa, w zasadzie opisowego; korzysta z metod historycznych oraz z filozofii (zwłaszcza z wypracowanych przez nią pojęć i systemów), może nawiązywać do psychologii i nauk społecznych; ze względu na metody należy więc teologię zaliczyć do nauk humanistycznych. W chrześcijaństwie przyjmuje się, że uprawianie teologii wymaga i rygorów metody naukowej, i inspiracji wiary oraz że taka teologia służy życiu chrześcijańskiemu i Kościołowi.
Za przedmiot teologii chrześcijańskiej uważa się Słowo Boże, czyli Objawienie, człowieka w relacji do Boga i wiarę; natomiast samego Boga i osobę Jezusa Chrystusa teologia uznaje za coś więcej niż „przedmiot” studiów teologicznych (poznanie Boga dokonuje się w teologii drogą katafatyczną, pozytywną, przez afirmację najwyższych przymiotów Boga, oraz apofatyczną, negatywną, przez uznanie niewystarczalności każdej rzeczy o Bogu orzekanej). Główne źródła teologii (loci theologici) to Biblia (źródło natchnione) oraz nauczanie Kościoła (Magisterium Kościoła): wyznanie wiary, liturgie, wspólna wiara ludu Bożego, oficjalne nauczanie soborów, a w katolicyzmie także nauczanie papieży ex cathedra (nieomylność); stałe, tzw. zwyczajne nauczanie biskupów, soborów i synodów, papieży; nauki Ojców Kościoła; całość przekazu Objawienia w Kościele określa katolicyzm jako Tradycję. Pomocniczo uwzględnia się poglądy teologów, historię Kościoła, jego prawo, sztukę kościelną, literaturę religijną, filozofię, inne nauki; wymieniane są też wśród źródeł teologii pewne zjawiska: wiara, doświadczenie mistyczne i praktyczne, znaki czasu. Protestantyzm rozróżnia zasadnicze znaczenie Biblii i poboczne — innych źródeł teologii, choć część wyznań uznaje dekrety pierwszych 4 soborów i potrzebę dogmatyki; prawosławie w nauczaniu Kościoła podkreśla znaczenie pierwszych 7 soborów i tradycję Ojców Kościoła.
Teologia dzieli się obecnie na dyscypliny historyczne (według rodzaju źródeł: biblistyka, patrologia, historia dogmatów) i systematyczne (według etapów rozumowania teologicznego: teologia fundamentalna zajmująca się uzasadnieniem wiary, wiarygodnością Objawienia, oceną źródeł teologii; dogmatyka podająca treści wiary; teologia moralna — wynikające z wiary postępowanie; także teologia życia wewnętrznego odwołująca się do bezpośredniej relacji z Bogiem); dyscypliny teologii praktycznej badają natomiast sposoby wyrażania i przekazu zasad chrześcijańskich (liturgia, katechetyka, homiletyka, teologia środków przekazu, teologia pastoralna czyli teologia pracy duszpasterskiej); zastosowaniem zasad chrześcijańskich w życiu społecznym zajmuje się w katolicyzmie społeczna nauka Kościoła.
Rozmaitość w teologii chrześcijańskiej jest znaczna, ujawnia się w jej historii i stanie obecnym; wynika ona z różnego doboru i oceny źródeł teologii (zwłaszcza różnice wyznaniowe), przyjmowania różnych elementów wiary i doświadczenia religijnego za najbardziej istotne (np. teologia krzyża, teologia chwały, teologie kerygmatyczne; kerygmat), podkreślania określonej metody (teologia spekulatywna, pozytywna, mistyczna), celu (teoretycznego lub praktycznego) bądź postawy (teologia polemiczna albo ireniczna), nawiązywania do języka różnych systemów filozoficznych (platonizm greckich Ojców Kościoła, arystotelizm w tomizmie) bądź kultur (np. teologia afrykańska), a wreszcie do rozmaitych pozateologicznych inspiracji współczesnych. W teologii historycznej nie występują większe różnice wyznaniowe, w teologii systematycznej przyjmuje się zwykle, że przedmiotem badań teologicznych są zasady danego wyznania (w ramach dogmatyki ich zestawienie nazywano teologią kontrowersyjną, obecnie ich godzenie akcentuje teologia ekumeniczna), przy czym najistotniejsze zasady pozostają wspólne.
Historia teologii chrześcijańskiej. Teologia wyrasta z Biblii, która jednak przekazuje treści religijne za pomocą opowiadań, przykazań, modlitw i in., a rzadko w formie wykładu teologicznego; główne treści są ujęte we włączonych do ksiąg biblijnych zwięzłych wyznaniach wiary Izraela i wczesnego Kościoła; obecność ogólniejszej doktryny przejawia się też w używaniu określonych imion Boga i Jezusa Chrystusa, w stosowaniu stałych ocen moralnych, w polemikach przeciw politeizmowi i rozmaitym poglądom czy praktykom sprzecznym według autorów biblijnych z prawdą Bożą. Na podstawie ksiąg Starego Testamentu kształtowała się w judaizmie metoda egzegezy, połączona ze studiami systematycznymi (uczeni w Piśmie, później rabini), judaizm w świecie greckim nawiązywał do jego kultury i filozofii; w I w. nauczanie Jezusa i Nowy Testament, choć podjęły myśl hebrajską Biblii i ówczesnego judaizmu, głosząc nowe treści, spowodowały wyodrębnienie się chrześcijaństwa i jego teologii. Od II w. formuje się teologia Ojców Kościoła (patrystyka): bierze ona za podstawę Biblię, uprawia rozwiniętą egzegezę biblijną; dla przekazu prawd chrześcijańskich szuka sposobów wykorzystania greckiej filozofii, nauki i kultury, wprowadzając terminy i systemy w Biblii nieobecne (zaczerpnięte zwłaszcza z późnego platonizmu); kształtuje się w dużym stopniu w ogniu sporów (apologeci chrześcijańscy; walka o zdefiniowanie zasad wiary w epoce pierwszych soborów przeciw arianom, nestorianom, monofizytom, pelagianizmowi i in., którzy reprezentowali nurty heterodoksyjne w teologii, chrześcijaństwo — historia, katolicki Kościół); ówczesna teologia nie wyodrębniła się od głoszenia wiary i wyrażała się nie tylko w naukowych formach traktatu czy komentarza, lecz także w katechezach, homiliach, polemikach, listach, poezji. Cechy te teologia przejawiała również później.
Największą rolę odegrała teologia w języku greckim: kontynuację myśli Nowego Testamentu reprezentują Ojcowie Apostolscy (np. Ignacy z Antiochii); w II w. argumentację biblijną i znajomość filozofii połączył Justyn, w okresie prześladowań wyróżnili się też Ireneusz z Lyonu (polemika z herezjami), Klemens Aleksandryjski (wykład katechetyczny i praktyczno-moralny) i Orygenes (naukowa egzegeza i pierwszy pełny system teologiczno-filozoficzny O zasadach); rozstrzygnięcie sporów trynitarnych (chrześcijaństwo, Trójca Święta) i chrystologicznych IV w. najwięcej zawdzięcza działalności Atanazego Wielkiego i Ojców Kapadockich (Bazyli Wielki, Grzegorz z Nazjanzu, Grzegorz z Nyssy), później wyróżnili się Jan Chryzostom i Cyryl Aleksandryjski; główni teologowie łacińscy to Tertulian, Cyprian (eklezjologia), Hilary z Poitiers (teologia trynitarna), Hieronim (egzegeza), Augustyn (od teologii trynitarnej i filozofii Boga po zagadnienia łaski i sensu historii), Leon I; z autorów orientalnych zaznaczył się zwłaszcza syryjski poeta teologiczny Efrem Syryjczyk. Po upadku rzymskiego cesarstwa zachodniego, grecka teologia patrystyczna znalazła kontynuację w Bizancjum (Pseudo-Dionizy nawiązujący do neoplatonizmu, Maksym Wyznawca przeciwny monoteletyzmowi, synteza Jana z Damaszku, Focjusz przeciw katolicyzmowi zachodniemu, mistycyzm u Symeona Nowego Teologa i Grzegorza Palamasa, teologia ikony), a później w teologii prawosławnej.
Na Zachodzie odrodzenie teologii wiązało się zwłaszcza z powstaniem średniowiecznych uniwersytetów, w których wydziały teologii zajmowały pierwsze miejsce; spowodowało to wyodrębnienie się teologii jako dyscypliny akademickiej w ramach nauczania chrześcijańskiego w ogóle; upowszechniła się też nazwa teologii w tym znaczeniu (teologia scholastyczna, czyli szkolna); poglądy teologiczne wyrażano głównie w postaci komentarzy do Biblii i sentencji Ojców Kościoła, a niekiedy w ogólnych summach. Ambicją teologii było wyjaśnienie wiary i całej rzeczywistości, przy czym posługiwano się w szerokim zakresie filozofią, zainteresowanie dla spekulacji filozoficznych przyćmiewało nawet (zwłaszcza w późnej, schyłkowej scholastyce) studium źródeł teologii; stało się to jednym z bodźców do wyodrębnienia bardziej osobistej teologii mistycznej, niekiedy nieortodoksyjnej (Joachim z Fiore); pod wpływem filozofii pojawiły się z jednej strony nurty nieortodoksyjne (awerroizm), z drugiej nowe terminy wyrażające tradycyjne prawdy wiary w języku filozoficznym (np. transsubstancjacja, czyli przeistoczenie); rozwijano też naukę o sakramentach, eschatologię i kwestie antropologiczno-moralne; w poglądach eklezjologicznych sytuacja (schizma zachodnia) inspirowała przeważający wśród teologów późnośredniowiecznych koncyliaryzm. Główne postacie średniowiecznej teologii katolickiej to Anzelm z Canterbury, Albert Wielki, Tomasz z Akwinu (teologia oparta na języku filozoficznym Arystotelesa, w Summie teologii próba systematyzacji całości wiedzy teologicznej), Bonawentura, J. Duns Szkot, w nurcie mistycznym Katarzyna ze Sieny, J. Eckhart, J. Tauler, Tomasz à Kempis; wyrazem literackim teologii średniowiecznej jest Boska Komedia Dantego Alighieri.
Renesans przyczynił się do wzrostu zainteresowania teologii katolickiej tekstami źródłowymi — Biblią w językach oryginalnych i pismami Ojców Kościoła, co w połączeniu z użyciem metod filologicznych i historycznych (jak u Erazma z Rotterdamu) zapowiadało nowożytną teologię historyczną; w XV w. poprawił się też kontakt z tradycją bizantyńską; reformacja ograniczała jednak teologię do studiowania Biblii, odrzucając język filozoficzny i nauki świeckie, atakując tradycyjne nauczanie katolickie oraz kładąc nacisk na bezpośrednią więź między nauką biblijną a wiarą, życiem moralnym i zbawieniem jednostki (M. Luter, U. Zwingli, J. Kalwin); pod wpływem reformacji pojawiły się też nurty takie jak antytrynitaryzm (odrzucający ustalone od starożytności dogmaty chrześcijańskie) oraz zaczątki chrześcijaństwa bezwyznaniowego. Równocześnie katolicyzm zajął postawę polemiczną względem nowości w teologii, broniąc zwłaszcza idei Kościoła widzialnego (R. Bellarmin, kontrreformacja); w sporze z protestantami odwoływał się do wielorakich źródeł teologii (M. Cano), uwzględniając, oprócz Biblii, orzeczenia soborów, pisma Ojców Kościoła, teologię i filozofię średniowieczną (wykład wiary i argumentację na podstawie źródeł nazywano teologią pozytywną); zarazem umacniał znaczenie oficjalnej nauki Kościoła jako źródła teologii oraz jej instancji kontrolnej (oceniano to i jako gwarancję prawowierności teologii, i jako przyczynę jej skostnienia).
Po soborze trydenckim nastąpił wyraźny podział teologii na dyscypliny: z teologii pozytywnej wyłoniła się apologetyka (późniejsza teologia fundamentalna) i dogmatyka (łącząca wykład pozytywny z rozumowaniem teologicznym, czyli teologia spekulatywną); osobno uprawiano teologię moralną (np. A. Liguori) oraz ascetykę (teologię mistyczną: Jan od Krzyża, Teresa z Ávila), a od XVIII w. teologię pastoralną, z której wydzieliły się następnie inne dyscypliny teologii praktycznej (liturgika, homiletyka, katechetyka); w katolicyzmie kontynuowano scholastykę (F. Suarez), przedmiotem polemik były formy mistycyzmu i pobożności (jansenizm, kwietyzm) i pomniejszanie roli Rzymu przez gallikanizm i józefinizm; na misjach w Chinach oraz Indiach (M. Ricci, R. de Nobili) podjęto próby nawiązania do kultur miejscowych (akomodacja, inkulturacja). W protestantyzmie od XVII w. szukano syntezy teologii głównie na podstawie Biblii, choć zarazem rozwinęła się pobożność uczuciowa, niewiele się do teologii odwołująca (pietyzm); w prawosławiu rozpoczęła się asymilacja ujęć teologii zachodniej.
Współczesna sytuacja teologii. Rozwój nowożytnej historiografii od XVIII w. i udostępnianie nowych źródeł (publikacje tekstów starożytnych i średniowiecznych, odkrycia archeologiczne na Bliskim Wschodzie) inspirowały wzrost zainteresowań historycznych i historyczno-literackich w ramach teologii; ponieważ wyniki badań historycznych często zdawały się podważać utarte opinie na temat Biblii bądź tradycji kościelnej i były jednostronnie wykorzystywane przez oświeceniową i XIX-wieczną krytykę religii, przyswajanie metod historycznych przez teologię budziło z początku nieufność i przebiegało z trudnościami, zwłaszcza w sferze studiów biblijnych, gdzie problematyka historyczna jest najbardziej złożona. Mimo to w XIX–XX w. wyodrębniły się, rozwinęły i zyskały uznanie dyscypliny teologiczno-historyczne: biblistyka (krytyczne wydania tekstów oryginalnych; studium gatunków literackich; oświetlenie tła Biblii przez źródła z epoki), patrologia (publikacja tekstów greckich i łacińskich — zwłaszcza J. Migne; badania nad narodzinami teologii), historia dogmatów (ściślejsze rozumienie formuł na tle ich genezy oraz języka i problemów epoki). Nauki teologiczne typu historycznego od XIX w. zajmują istotne miejsce w życiu uniwersyteckim i inspirują teologię systematyczną; byli z nimi związani: J.H. Newman, A. Harnack, J. Jeremias, J. Daniélou, E. Gilson, M.D. Chenu, H. de Lubac, Y. Congar; w teologii systematycznej wyróżnili się m.in.: K. Barth, R. Guardini, P. Tillich, J. Moltmann, K. Rahner, H. Urs von Balthasar, E. Schillebeeckx, H. Küng, W. Kasper, J. Ratzinger.
Bardziej w skutkach złożonym źródłem przemian w teologii nowożytnej są zjawiska w cywilizacji europejskiej, działające i bezpośrednio, i przez zmianę sytuacji Kościołów oraz mentalności wierzących. Wystąpiły: tendencje liberalno-demokratyczne w życiu społecznym na przemian z absolutyzmem i etatyzmem; indywidualizm i subiektywizm w kwestiach światopoglądowych; oświeceniowa krytyka religii i wolnomyślicielstwo — niekiedy zorganizowane (wolnomularstwo w krajach romańskich) i wywierające znaczny wpływ na politykę państw europejskich; polityczna dyskryminacja Kościoła katolickiego i wrogie religii ideologie społeczne (socjalizm, komunizm, nazizm); uprawiane pod takimi wpływami na sposób świecki nauki humanistyczne i społeczne; praktyczna laicyzacja elit, a potem i mas w świecie zachodnim. Łączne wystąpienie tych zjawisk skłoniło z początku i Kościoły chrześcijańskie, i teologię do zajęcia postawy obronnej i polemicznej, wykluczającej próby asymilacji czy chrystianizacji nowych prądów myślowych (w katolicyzmie Syllabus i Sobór Watykański I); przyswajanie tych prądów prowadziło bowiem często do rezultatów sprzecznych z dotychczasową doktryną (H. Lamennais; protestancka teologia liberalna uznająca wiarę za zjawisko subiektywne: F. Schleiermacher, A. Ritschl, E. Troeltsch; modernizm katolicki). Oprócz prób liberalizacji i przywiązanego do dotychczasowych form tradycjonalizmu, zaznaczył się jednak w teologii również zwrot do źródeł (Biblia, w katolicyzmie także Ojcowie Kościoła i tomizm), połączony z przyswajaniem metody historycznych oraz z programem usunięcia drugorzędnych i uwarunkowanych historycznie i kulturowo elementów tradycji kościelnej i teologicznej; w ślad za tomizmem teologia współczesna odrzuca możliwość wystąpienia sprzeczności między wynikami rzetelnych badań naukowych a właściwie pojmowaną wiarą i w związku z tym korzysta z wyników nauk humanistycznych i społecznych; jest uznawana zbieżność nowożytnych postulatów co do wolności i godności człowieka z tradycyjnymi poglądami chrześcijańskimi na naturę ludzką. Taka koncepcja teologii, polegająca na wbudowywaniu w system tradycyjnej teologii chrześcijańskiej wartościowych elementów kultury współczesnej, a krytyce jej złych stron, przeważa w teologii akademickiej i w życiu kościelnym (w katolicyzmie przyjął ją Sobór Watykański II), choć w wielu wyznaniach protestanckich zaznaczają się raczej wpływy lewicowo-liberalne bądź przeciwnie, tendencje do fundamentalizmu albo do wiary bardziej egzystencjalno-praktycznej niż intelektualnej.
Dążność do szerszego uwzględnienia sytuacji współczesnej przejawia się rozmaicie: w zastosowaniu teologii w życiu społecznym (społeczna nauka Kościoła w katolicyzmie; w protestantyzmie np. R. Niebuhr; teologia polityczna J.B. Metza; teologia wyzwolenia G. Gutierreza i L. Boffa i in.), w teologicznych interpretacjach zjawisk (teologia historii, teologia pracy, teologia kultury), w nawiązywaniu do nowszych prądów filozoficznych (np. egzystencjalizmu), w protestanckiej teologii dialektycznej i w katolickim personalizmie, w postulacie inkulturacji chrześcijaństwa, w nowym spojrzeniu na judaizm po zagładzie Żydów (Szoa), zaś w sferze praktycznej w znacznej liczbie osób świeckich wśród badaczy i studentów. W wielu prądach teologicznych nawiązanie do sytuacji współczesnej idzie w parze z odrzucaniem tradycji dawniejszej: uznanie języka chrześcijańskiego za mityczny przez R. Bultmanna (demityzacja, demitologizacja), teologia śmierci Boga biorąca pod uwagę — a czasem aprobująca — współczesną niewiarę, teologia rewolucji adaptująca marksizm, kwestionowanie tradycyjnej chrześcijańskiej moralności seksualnej, teologia feministyczna doszukująca się dyskryminacji kobiet w kulturze dotychczasowej, a więc i w życiu kościelnej i w teologii, „czarna teologia” wymierzona przeciw chrześcijaństwu białych, lokalne teologie w krajach Trzeciego Świata, dążące do uwzględnienia kultur miejscowych, kwestionowanie wiary chrześcijańskiej z pozycji psychoanalizy (E. Drewermann) itp.; występowanie tych tendencji uchodzi zwykle za przejaw kryzysu w teologii; prądy przyjmujące sytuację społeczną i kulturalną jako inspirację dla teologii określa się łącznie jako teologie kontekstualne. Na tym tle bywają stawiane ogólniejsze postulaty akceptacji pluralizmu wyznań i relatywizacji teologii, jak też dostosowania teologii do wymogów kultury współczesnej oraz budowania teologii opartej na kulturach Azji i Afryki.
Przyszłość teologii zależy od wyniku konfrontacji tych tendencji z teologią bardziej tradycyjną, opierającą się na zawartości źródeł teologii i wypracowanym przez wieki języku zakorzenionym w świecie semickim i grecko-rzymskim, a związanym z kulturą i nauką europejską.
Teologia w Polsce. Pierwszym ośrodkiem teologii polskiej była Akademia Krakowska; z niej wywodzili się Stanisław ze Skarbimierza oraz Paweł Włodkowic, który na soborze w Konstancji przedstawił teologiczne uzasadnienie praw narodów pogańskich (zbliżone koncepcje znajdą się później u teologów hiszpańscykich broniących Indian i u H. Grotiusa). Okresem ożywionych sporów teologicznych był wiek XVI, ówczesne polskie piśmiennictwo teologiczne było obfite i znajdowało rezonans w Europie; pozostawało ono pod wpływem idei odrodzenia (zwłaszcza Erazma z Rotterdamu); teologia katolicka współzawodniczyła w warunkach tolerancji z wpływami luteran, kalwinów (m.in. J. Łaski, M. Rej), braci czeskich i antytrynitarzy (arian, czyli braci polskich), za sprawą reformacji znacznie wzrosła znajomość Biblii; teologowie katoliccy też chętnie podejmowali tematykę biblijną (przekłady Leopolity, a zwłaszcza J. Wujka, na wysokim poziomie naukowym i językowym), do źródeł odwoływano się też w dyskusji z protestantami (S. Hozjusz); A. Frycz Modrzewski reprezentował krytycyzm wobec instytucji kościelnych. Wpływy zachodnie na prawosławie w państwie polsko-litewskim przyczyniły się i do konwersji szlachty na kalwinizm, i do unii brzeskiej, i do reformy wewnątrz prawosławia za P. Mohyły, która wpłynęła na poznanie i asymilację teologii łacińskiej w chrześcijaństwie wschodnim; z drugiej strony poprzez unię pewne idee, bardziej typowe dla prawosławia, mogły wpłynąć na katolicyzm polski (mniej centralistyczna eklezjologia, teologia ikony). Pod wpływem kontrreformacji i jezuitów teologia w Polsce nawiązała do wzorów rzymskich, nie przejawiając samodzielności myślowej mimo bogactwa literackiego (P. Skarga, barokowa pieśń religijna, kaznodziejstwo); upadek życia gospodarczego i umysłowego Polski począwszy od wojen połowy XVII w., a następnie rozbiory przerwały uprawianie wartościowej teologii akademickiej; myśl religijna przejawiła się natomiast w literaturze romantycznycznej (zwłaszcza Z. Krasiński i C. Norwid). W okresie międzywojennym powstał KUL i wydziały teologii na uniwersytetach (Kraków, Lwów, Warszawa, Wilno), godniejsze uwagi studia dotyczyły jednak raczej zagadnień historycznych, filozoficznych i praktycznych niż teologicznych (w teologii katolickiej dominowały w tych latach tendencje zachowawcze); II wojna światowa przerwała funkcjonowanie tych ośrodków; w okresie stalinowskim władze teologiae usunęły wydziały teologiczne z uniwersytetów, powstały wówczas ATK i Chrześcijańska Akademia Teologiczna. Po 1956, mimo utrudnień administracyjnych i cenzuralnych, możliwe stały się kontakty z teologią światową i studia zagraniczne, katolicka teologia polska zaczęła korzystać z wyników nowszych badań historyczno-teologicznych oraz z teologii okresu Soboru Watykańskiego II, przeżywając okres rozwoju; teologię zaczęły też studiować osoby świeckie. Do 1989 można było jednak odczuć dyskryminację teologii jako dyscypliny uniwersyteckiej i ograniczenia wydawnicze, a sytuacja Kościoła w Polsce sprawiała, że niewielu teologów mogło w pełni oddać się studiom. Następne lata poprawiły sytuację, nadrobiono wiele zaległości wydawniczych i organizacyjnych; problemem pozostaje ubóstwo bibliotek i to, że teologia w Polsce była zorientowana głównie na dydaktykę i życie Kościoła, a w mniejszym stopniu na prace badawcze. W biblistyce zaznaczyli się m.in.: E. Dąbrowski, A. Klawek, S. Łach, Cz. Jakubiec, J. Stępień, A. Jankowski, S. Grzybek, L. Stachowiak, H. Langkammer, J. Kudasiewicz, K. Romaniuk, J. Chmiel, J. Łach; w studiach historyczno-teologicznych i patrystycznych: K. Michalski, S. Swierzawski, J. Czuj, J.M. Szymusiak, A. Bober, M. Starowieyski, W. Myszor, E. Stanula; w teologii systematycznej: W. Granat, W. Kwiatkowski, I. Różycki, A. Nossol, Cz. Bartnik, M. Rusecki, S.C. Napiórkowski, W. Hryniewicz, A. Zuberbier, A. Skowronek, J. Salij, L. Balter; w teologii zagadnień życia chrześcijańskiego: J. Woroniecki, K. Wojtyła, F. Blachnicki, S. Olejnik, H. Juros, A. Szafrański, J. Charytański, M. Majewski. Z pozycji laickich kwestie teologiczne podejmowali m.in. Z. Poniatowski, W. Tyloch, L. Kołakowski. Teologowie protestanccy (J. Szeruda, W. Niemczyk, W. Benedyktowicz, M. Uglorz, K. Karski), prawosławni (J. Klinger, J. Anchimiuk arcybp Jeremiasz, H. Paprocki) i starokatoliccy skupili się w Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie; katolickimi ośrodkami studiów są KUL, Uniwersytet Kard. S. Wyszyńskiego (do 1999 ATK), Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie i wydziały teologiczne (papieskie w Warszawie i Wrocławiu oraz na uniwersytetach w Poznaniu, Olsztynie, Opolu, Szczecinie, Toruniu); teologia jest wykładana w seminariach duchownych, w ośrodkach studiów zaocznych i kolegiach dla świeckich.
Bibliografia
A. KLAWEK Zarys dziejów teologii katolickiej w Polsce, Kraków 1948;
W. GRANAT Dogmatyka katolicka, t. 1 (wstępny), Lublin 1965;
tenże Ku człowiekowi i Bogu w Chrystusie, t. 1–2, Lublin 1972;
Dzieje teologii katolickiej w Polsce, red. M. Rechowicz, t. 1–3, Lublin 1974–77;
A. ZUBERBIER Teologia dzisiaj, Katowice 1975;
J. MAJKA Metodologia nauk teologicznych, Wrocław 1981;
Słownik teologów polskich, t. 1–7, Warszawa 1981–83;
K. RAHNER, H. VORGRIMLER Mały słownik teologiczny, Warszawa 1987;
Słownik teologiczny, red. A. Zuberbier, t. 1–2, Katowice 1985–89;
R. WINLING Teologia współczesna, Kraków 1990;
S.C. NAPIÓRKOWSKI Jak uprawiać teologię, wyd. 2 Wrocław 1994;
Handbuch der Dogmengeschichte, t. 1–4, Freiburg im Breisgau od 1971.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia