społeczna nauka Kościoła
 
Encyklopedia PWN
społeczna nauka Kościoła,
poglądy na temat moralnego i religijnego aspektu życia społecznego, gospodarczego i politycznego, oparte na chrześcijańskiej koncepcji człowieka i społeczeństwa, stanowiące część doktryny chrześcijańskiej, zwłaszcza w katolicyzmie.
Społeczna nauka Kościoła obejmuje katolicką naukę społeczną (refleksję teoretyczną) i nauczanie społeczne Kościoła (dokumenty kościelne).
Katolicka nauka społeczna. Pojęcie to odnosi się przede wszystkim do katolickiej (a szerzej chrześcijańskiej) etyki społecznej. Ponieważ formułując normy i oceny społeczno-etyczne, stosuje również uzasadnienia teologiczne, bywa zaliczana do nauk teologicznych. Jej ustalenia są wykorzystywane w znacznej mierze w nauczaniu Kościoła. Nie jest ona jednak wyłącznie komentarzem do nauczania społecznego Kościoła, choć do niego nawiązuje, rozwija je i traktuje co najmniej jako kryterium negatywne swych ustaleń. Jako etyka podejmuje pytania o powinności i wartości moralne w życiu społecznym. Odwołując się do argumentów rozumowych, wskazuje moralne reguły postępowania dla osób — uczestników życia społecznego, dążących do realizacji dobra wspólnego. Jej przedmiotem są zarówno powinności osoby względem grupy, jak i porządek strukturalny instytucji i systemów społecznych. W celu uzyskania odpowiedzi na pytania etyczne, katolicka nauka społeczna korzysta też z badań innych nauk: socjologii, psychologii, ekonomii, politologii, prawa, historii.
W aspekcie filozoficznym katolicka nauka społeczna stoi na gruncie ontologicznego obiektywizmu. W swej deontologicznej wersji głosi on realne istnienie ugruntowanej w naturze człowieka powinności, w wersji aksjologicznej uznaje zaś, że integralną częścią składową rzeczywistości społecznej są wartości obiektywne. Bez metafizycznych wypowiedzi o istocie (naturze) człowieka i społeczeństwa utraciłaby punkt odniesienia, dlatego w swych ostatecznych uzasadnieniach jest metafizyczną antropologią moralności społecznej. Przyjmuje przy tym personalistyczną koncepcję człowieka (personalizm). Naturalną prawdę o człowieku określa także w relacji do Boga. Ostatecznych racji faktów społecznych szuka zatem w chrześcijańskim Objawieniu, elementy poznania naturalnego i oświeconego wiarą odwołują się do wspólnej podstawy ontologicznej: jest nią społeczna natura człowieka lub — podkreślając wymiar aksjologiczny — godność osoby ludzkiej. W nawiązaniu do chrześcijańskiej antropologii filozoficznej i teologicznej, katolicka nauka społeczna wypracowuje odpowiednie zasady społeczne: personalizmu (służba osobom), dobra wspólnego, solidarności, pomocniczości (pomocniczości zasada). Funkcję zasad społecznych pełnią też wartości podstawowe, jak: prawda, sprawiedliwość, miłość, wolność, na których z kolei opierają się prawa człowieka. Rzeczywistość empiryczna zostaje skonfrontowana z tymi zasadami, wartościami, celami i normami. Są one punktami orientacyjnymi czy drogowskazami dla bardziej szczegółowych, indywidualnych i zbiorowych rozstrzygnięć. Katolicka nauka społeczna nie przedkłada jednak szczegółowych programów społeczno-gospodarczych i politycznych. Normatywne zalecenia i wskazania stanowią jedynie pomoc orientacyjną dla czynnych politycznie chrześcijan, a tym samym nie podlegają partyjno-politycznemu zawłaszczeniu.
W początkach katolickiej nauki społecznej, jako odrębnej dyscypliny nauk., dużą rolę odegrały w XIX w. spory wokół sposobów przezwyciężania „kwestii społecznej”, toczone między katolickimi liberałami (F. de Chateaubriand, M. de Lacordaire, Ch. de Montalambert, F. Ozanam) i tzw. patronalistami (Ch. Perin), czyli szkołą z Angers, a tzw. katolikami społecznymi (bp W.E. von Ketteler, F. Hitze, K. von Vogelsang, R. de la Tour du Pin, A. de Mun), czyli szkołą z Liège. Stanowisko katolicyzmu społecznego rozwijała dalej tzw. szkoła pokoju, zw. też szkołą reformy społecznej (F. Le Play). Tradycję tę kontynuowały: Unia Fryburska (kierowana przez kard. L. Jacobiniego i kard. G. Mermilloda), która wywarła wpływ na ostateczny kształt encykliki Rerum novarum; Unia Mechlińska (powołana z inicjatywy kard. D. Merciera) podejmująca próby kodyfikacji tez katolickiej nauki społecznej; grupa Economie et Humanisme, zał. w okresie II wojny światowej przez J.L. Lebréta; Papieska Komisja Iustitia et Pax, utw. 1967 przez Pawła VI. Do przedstawicieli katolickiej nauki społecznej w XX w. należą: M. Pesch, J. Messner, E. Welty, G. Gundlach, A.F. Utz, W. Weber, G. von Nell-Breuning, J. Höffner, A. Rauscher, J. Cardijn, F. Perroux, J. Leclerq, J. Maritain, E. Mounier.
W Polsce rozwój katolickiej myśli i ruchu społecznego zaznaczył się dopiero w okresie recepcji encykliki Rerum novarum, kiedy działalność społeczną i gospodarczą prowadził organizator ruchu spółdzielczego, ksiądz P. Wawrzyniak. Teoretyczne inspiracje encykliki rozwijał i popularyzował E. Jaroszyński. W Krakowie i Wilnie utworzono pierwsze katedry katolickiej nauki społecznej (zw. też socjologią chrześc.), prowadzone przez K. Zimmermanna, S. Zegarlińskiego, J. Piwowarczyka (Uniwersytet Jagielloński) oraz J. Matulewicza i A. Wóycickiego (uniw. w Wilnie). W okresie międzywojennym (a także po II wojnie świat.) centrum katolickiej nauki społecznej był KUL (I. Radziszewski, A. Szymański, L. Górski, I. Czuma, S. Wyszyński, Cz. Strzeszewski), ważną rolę odgrywał także ośrodek poznański (zwłaszcza Katolicka Szkoła Społeczna kierowana przez E. Kozłowskiego), który pod patronatem A. Hlonda, w ramach Akcji Katolickiej i Rady Społecznej przy Prymasie Polski, rozwijał i upowszechniał katolicką myśl społeczną oraz koordynował różnorodną działalność społeczną. W PRL możliwości uprawiania katolickiej nauki społecznej zostały znacznie ograniczone, jednak rozwijała się ona nadal, a obecne studia są w znacznej mierze kontynuacją poprzednich, choć przemiany ustrojowe dostarczyły nowego impulsu. W KUL w duchu personalizmu społecznego opracowuje się kompendia katolickiej nauki społecznej i komentarze do dokumentów nauczania społecznego, uprawia filozofię społeczną, etykę społeczną i gospodarczą, socjologię religii, rodziny, filozofię prawa, politologię, pedagogikę i metodologię nauk społecznych (Strzeszewski, J. Majka, W. Piwowarski, J. Turowski, J. Krucina, J. Kondziela, H. Waśkiewicz). Prace naukowo-badawcze w zakresie nauk społecznych prowadzą Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu (Majka, Krucina, P. Nitecki) oraz ATK (od 1999 Uniwersytet Kard. Stefana Wyszyńskiego) w Warszawie (H. Juros, W. Zdaniewicz, A. Dylus). Utworzony z inicjatywy J. Zawieyskiego i J. Zabłockiego Ośrodek Dokumentacji i Studiów Społecznych publikuje dokumenty nauczania społecznego Kościoła oraz prace z zakresu katolickich nauk społecznych. W Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie oraz na Uniwersytecie Jagiellońskim filozofię wartości, etykę polityczną, etykę pracy i solidarności rozwijał J. Tischner. Na szczególną uwagę zasługuje dorobek naukowy z zakresu etyki filozoficznej i społecznej K. Wojtyły (KUL), który jako papież Jan Paweł II podkreśla personalistyczny wymiar nauczania społecznego Kościoła. Nauka Jana Pawła II o naturalnej i nadprzyrodzonej godności osoby ludzkiej oraz o wynikających z niej prawach człowieka (zwłaszcza prawa do życia i do wolności) wyrosła z doświadczenia permanentnego ich naruszania w ustroju totalitarnym.
Społeczne nauczanie Kościoła. Początków nauczania społecznego, które należy do misji ewangelizacyjnej Kościoła, można się doszukać w Biblii, Tradycji Apostolskiej oraz w pismach Ojców Kościoła. Podmiotem nauczania społecznego jest Magisterium Kościoła (papież, kolegium biskupów), wspomagane doświadczeniem i kompetencją świeckich chrześcijan. Kościół realizuje swą misję nauczycielską i profetyczną w sprawach społecznych w różnych formach; przede wszystkim są to dokumenty soborowe (np. konstytucja Gaudium et spes Soboru Watykańskiego II) oraz papieskie encykliki.
Do najważniejszych w tym zakresie encyklik zaliczają się: poświęcona sporom wokół lichwy w kontekście rodzącego się kapitalizmu Vix pervenit Benedykta XIV (1745), podejmująca ocenę nowych kierunków ideologicznych i społeczno-gospodarczych Quanta cura Piusa IX (1863) wraz z Syllabusem, seria encyklik Leona XIII poświęconych problemom społecznym 2. poł. XIX w.: Immortale Dei (1885), Libertas (1888), Sapientiae Christianae (1890), Rerum novarum (1891), Graves de communi (1901). Encyklika Rerum novarum, zw. wielką kartą nauczania społecznego Kościoła, poświęcona położeniu robotników, rozpoczęła cykl wydawanych w rocznicę jej opublikowania dokumentów podejmujących kwestie społeczne w zmieniających się warunkach historycznych; są to: encyklika Quadragesimo anno Piusa XI (1931), encyklika Mater et Magistra Jana XXIII (1961), list apostolski Octogesima adveniens (1971) Pawła VI oraz encykliki Jana Pawła II: Laborem exercens (1981) i Centesimus annus (1991). Inne społeczne encykliki ostatnich papieży dotyczą aktualnych w danym czasie problemów bądź ideologii społecznych. Pius XI w Divini illius Magistri (1929) podjął problem wychowania, w Casti conubii (1930) — małżeństwa i rodziny, w Mit brennender Sorge (1937) — zła nar. socjalizmu, a w Divini Redemptoris (1937) — „bezbożnego komunizmu”. Jan XXIII w encyklice Pacem in terris (1963) zaprezentował dynamiczny obraz realizacji pokoju świat., Paweł VI w Populorum progressio (1967) — koncepcję „rozwoju integralnego”. Tę samą problematykę podjął Jan Paweł II w encyklice Sollicitudo rei socialis (1987). W encyklice Evangelium vitae (1995), stając w obronie podstawowych wartości życia ludzkiego, dokonał przeglądu problematyki społecznej, kulturowej, gospodarczej i politycznej współczesnego świata. Fundamentem jej etycznej interpretacji jest encyklika Veritatis splendor (1993).
Istotną rolę odgrywają również adhortacje papieskie (np. Jana Pawła II Christifideles laici o powołaniu i misji świeckich w Kościele i świecie 1988), listy apostolskie (np. Jana Pawła II Dies Domini o świętowaniu niedzieli 1998 czy Tertio millennio adveniente 1994, w związku z przygotowaniem jubileuszu roku 2000), orędzia (szczególnie na Świat. Dzień Pokoju 1 I każdego roku) i przemówienia, dokumenty kongregacji Stolicy Apostolskiej (np. instrukcje Kongregacji Nauki Wiary: O chrześcijańskiej wolności i wyzwoleniu 1986, O szacunku dla rodzącego się życia ludzkiego i o godności jego przekazywania 1987, Nota doktrynalna dotycząca pewnych kwestii związanych z udziałem i postawą katolików w życiu politycznym 2002 czy wskazania Kongregacji do spraw Wychowania Katolickiego dotyczące studiów i nauczania doktryny społecznej Kościoła 1989) i komisji papieskich (np. komisji Iustitia et Pax O etycznych aspektach międzynarodowego zadłużenia) oraz materiały Synodu Biskupów.
Na szczeblu Kościoła lokalnego elementy nauczania społecznego są zawarte w oświadczeniach, listach i komunikatach konferencji episkopatów krajowych (np. list społeczny Episkopatu USA Sprawiedliwość gospodarcza dla wszystkich. Katolicka nauka społeczna a gospodarka USA 1986, społeczny list pasterski biskupów austriackich 1999, list Konferencji Biskupów Anglii i Walii Wspólne dobro a nauczanie społeczne Kościoła katolickiego 1996, „Wspólne Słowo” Kościoła katolickiego i protestanckiego w Niemczech O przyszłość w solidarności i sprawiedliwości 1997, listy społeczne Episkopatu Niemiec Sprawiedliwy pokój 2000, list społeczny Episkopatu Polski na temat bezrobocia W trosce o nową kulturę życia i pracy 2001), listach pasterskich biskupów diecezjalnych (np. biskupa radomskiego na temat biedy i ubóstwa Tylko miłość się liczy 2000, na temat dobra wspólnego Ślad najwyższego dobra 2000, o wolontariacie Dzielmy się miłością 2001, arcybiskupa katowickiego Kościół katolicki na Śląsku wobec bezrobocia 2001), dokumentach synodów krajowych (np. w Polsce — materiały II Pol. Synodu Plenarnego 1991–99) i diecezjalnych oraz poszczególnych komisji episkopatu (np. dokument Komisji Iustitia et Pax Episkopatu Francji O właściwy kształt mundializacji 1999, dokument przygotowany na zlecenie Nauk. Grupy Roboczej dla zadań Kościoła w świecie Konferencji Episkopatu Niemiec Oblicza globalizacji — perspektywy sprawiedliwego porządku światowego 1999), a także różnych gremiów powoływanych przez konferencje biskupów poszczególnych krajów lub wspólnot ponadnarodowych (np. raport Zarządzanie globalne przygotowany na zlecenie Konferencji Biskupów Wspólnot Eur. COMECE 2001); w Polsce na uwagę zasługują dokumenty Prymasowskiej Rady Społecznej i materiały Krajowej Rady Katolików Świeckich.
Bibliografia
Cz. Strzeszewski Katolicka nauka społeczna, Warszawa 1994;
R. Charles, D. Maclaren Kościół w świecie współczesnym. Nauczanie społeczne Kościoła w świetle Soboru Watykańskiego II, Poznań 1995;
Dokumenty nauki społecznej Kościoła, red. M. Radwan, L. Dyczewski, A. Stanowski, t. 1–2, Rzym–Lublin 1996;
H. Juros Kościół, kultura, Europa. Katolicka nauka społeczna wobec współczesności, Lublin–Warszawa 1997;
Nauka społeczna Kościoła, red. S. Pyszka, Kraków 1998;
T. Herr Wprowadzenie do katolickiej nauki społecznej, Kraków 1999;
B. Sorge Wykłady z katolickiej nauki społecznej. Od Ewangelii do cywilizacji miłości, Kraków 2001;
Kościół wobec współczesnych problemów życia gospodarczego. Społeczne dokumenty episkopatów, red. J. Fel, J. Kupny, Lublin 2002;
S. Sowiński, R. Zenderowski Europa drogą Kościoła. Jan Paweł II o Europie i europejskości, Wrocław–Warszawa–Kraków 2003.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia