wolnomularstwo
 
Encyklopedia PWN
wolnomularstwo, masoneria, zw. też sztuką królewską,
ponadnar. ruch etyczny.
Stowarzyszenia wolnomularskie są inicjacyjnymi (wtajemniczającymi) zrzeszeniami zorganizowanymi wielostopniowo. Przyjęcie do nich oraz sukcesywne zaznajamianie czł. z zasadami i celami ruchu dokonuje się przez udzielanie pouczeń, będących wtajemniczeniami, kolejno na ucznia, czeladnika i mistrza. Podstawową jednostką organizacyjną wolnomularstwa jest loża; loże jednego kraju lub jego części łączą się w związek, zrzeszenie, centralę (w terminologii w. — obediencja) pod nazwą Wielka Loża lub Wielki Wschód, którego kierownictwo jest wybierane; nigdy nie istniała ponadnar. zwierzchność nad wszystkimi organizacjami wolnomularskimi lub nad ich większością. Członkowie lóż rozpoznają się za pomocą znaków. Organizacje wolnomularskie są stowarzyszeniami zamkniętymi, ale nie tajnymi; czł. są zobowiązani do utrzymywania w tajemnicy składu osobowego (z wyjątkiem przypadku, gdy czł. zgadza się na ujawnienie swojej przynależności, oraz po śmierci), obrzędów, rytuałów, znaków rozpoznawczych i symboli; natomiast zasady i postawy ideowe są znane i ogłaszane w publikacjach.
Członkowie lóż niezależnie od pozycji społ. i majątkowej, narodowości i rasy oraz poglądów spotykają się na zasadzie równości i braterstwa, żeby doskonalić się oraz metodami pokojowymi prowadzić ludzkość do solidarności oraz powszechnej pomyślności, co w retoryce wolnomularskiej jest zw. budowaniem świątyni ludzkości. Organizacje wolnomularskie występują przeciwko szowinizmowi, nierówności prawnej, nietolerancji i stosowaniu przemocy w stosunkach międzyludzkich. W miarę możliwości finansowych świadczą pomoc na rzecz organizacji charytatywnych, instytucji oświat. oraz związanych z nimi badań naukowych.
Historia. Wolnomularstwo wywodzi się za średniow. ang. cechów murarskich, a ściślej ze związków wolnych mularzy (ang. freemasons), budowniczych katedr got., oraz ze zrzeszeń różokrzyżowców; z powodu skojarzenia z budowaniem legendy masońskie przedłużały genezę wolnomularstwa aż po czasy powstania Świątyni Jerozolimskiej (Salomon i Hiram). Organizacje cechowe miały cele nie tylko zaw. (przekaz umiejętności i sekretów), lecz także samopomocowe, charytatywne i towarzyskie, a wreszcie rel.-światopoglądowe. Na Wysp Brytyjskich w 2. poł. XVII i na pocz. XVIII w. do zamierających bractw budowniczych katedr wstępowali licznie ludzie nauki, wykształcona szlachta i arystokraci. Dotychczasowe wolnomularstwo rzemieślnicze przekształciło się w wolnomularstwo symbol., zw. też filozoficznym. Momentem przełomowym tej ewolucji było zjednoczenie się 4 lóż Londynu w Wielką Lożę (1717). W nowej organizacji skupili się zamożni i wykształceni zwolennicy wczesnego oświecenia, zwłaszcza tolerancji światopoglądowej i polit., swobody sumienia i wolności obywatelskiej oraz braterstwa. Podstawowe zasady zostały sformułowane w Konstytucji Wolnych Mularzy (1723), stanowiącej odtąd prawie niezmienną podstawę ideową i organizacyjną wolnomularstwa. Niebawem powstały jego pierwsze loże w kontynent. Europie — w Paryżu (1725), Madrycie (1728), Florencji (1729), Hamburgu (1733) — i Ameryce Północnej (Filadelfia przed 1733). Wolnomularstwo zostało szybko przeszczepione do monarchii Habsburgów i Rosji. Ówczesne loże były ogniskami oświecenia i działalności filantropijnej. Na kontynencie eur., jako ośr. kwestionujące późnofeudalny porządek stanowy (m.in. też wpływy hierarchii wyznaniowych i zakonów, zwłaszcza jezuitów), tworzyły nowe ramy organizacyjne dla ruchu emancypacji mieszczaństwa, uczestniczyły w intelektualnym przygotowaniu rewolucji fr. 1789–99 i walce o niepodległość stanów Ameryki Północnej, później Ameryki Łac. oraz o zjednoczenie Włoch; stały się ogniwem między stowarzyszeniami XVIII w. i partiami politycznymi. W Europie kontynent. do wolnomularstwa przeniknęli czł. stowarzyszeń mistyków, alchemików itp. Powstały rozmaite wolnomularskie systemy (ryty, obrządki, zakony), które do 3 podstawowych stopni wtajemniczenia dołączyły kolejne, tzw. stopnie wyższe; w niektórych lożach zaczęto uprawiać alchemię, magię i in. „wiedzę tajemną”. Pod koniec XVIII w. wolnomularstwo przeważnie powróciło do postaw racjonalistycznych, zachowało jednak pewne elementy nabyte, jak systemy stopni wyższych; najbardziej rozpowszechnił się 33-stopniowy Obrządek Szkocki — Dawny i Uznany. W miarę rozwoju wolnomularstwa w poszczególnych krajach powstawały ich Wielkie Loże (Wielkie Wschody) — we Francji (1736), Prusach (1744), Niderlandach i Szwecji (1756).
Deizm wolnomularstwa i równorzędne traktowanie wszystkich wyznań chrześc., niebawem też innych religii, często również — gł. w krajach katol. — oświec. antyklerykalizm, spowodowały wrogi do niego stosunek wszelkiej ortodoksji religijnej. Papież Klemens XII (bulla z 1738) uznał wolnomularstwo za organizację wywrotową i jej czł. obłożył ekskomuniką. Takie nastawienie do wolnomularstwa utrzymało się w Kościele katol. do połowy XX w., następnie uległo pewnemu złagodzeniu. Przeciwnicy wolnomularstwa zarzucali mu podważanie religii chrześc. i porządku społ. (inspiracja dla ruchów rewolucyjnych, liberalnych i lewicowych) oraz dążność do odgórnego manipulowania społeczeństwami przez „oświeconych”. Podejrzliwość wzbudzała tajemnica otaczająca wolnomularstwo, co rodziło oskarżenia o metody spiskowe, chęć opanowania po kryjomu kierownictwa państw, partii polit. i organizacji, a wreszcie o osiąganie nieuczciwych korzyści przez wzajemne wspieranie się. Poglądy wolnomularstwa bywają interpretowane jako kontynuacja tradycji gnostyckiej i bezzasadne gloryfikowanie możliwości człowieka.
Pod koniec XIX w. ukształtowały się 2 gł. nurty wolnomularstwa — anglosaski (tzw. wolnomularstwo regularne) i fr. (romański). Pierwszy, oparty na masowych organizacjach w świecie anglosaskim, które stały się organizacjami filantropijnymi elit oraz burżuazji i zamożnej części warstw pośrednich, wymagał od czł. wiary w Boga traktowanego ponadkonfesyjnie, pod nazwą Wielkiego Budowniczego Świata, zabraniał rozmów w lożach na temat religii i polityki. Ideowo bliskie mu wolnomularstwo skand. i większość wolnomularstwa niem. (przed 1933) przyjmowały wyłącznie chrześcijan. Natomiast we Francji wolnomularstwo uznało siebie za spadkobiercę ideałów rewolucji fr., powołanego do ich upowszechnienia na całym świecie. Po 1870 zdecydowanie republikańskie i antyklerykalne, zaczęło uczestniczyć w życiu publicznym, odegrało ważną rolę w rozdziale Kościoła od państwa (1905) i laicyzacji szkolnictwa. Wiarę w Boga traktowało jako sprawę prywatną członków. Ten model wolnomularstwa przejęły: inne kraje rom., częściowo latynoamer., odrodzone (1868) wolnomularstwo węg., nowo powstałe wolnomularstwo rumuńskie i serb. oraz zał. po 1906 tajne loże w Rosji.
Wolnomularstwo w państwach ententy wywarło wpływ na niektóre decyzje konferencji pokojowej w Paryżu (1919), w tym na powołanie Ligi Narodów. Po I wojnie świat. powstały Wielkie Loże w Austrii, Jugosławii, Czechosłowacji i Finlandii. Zdecydowanie wrogą postawę wobec wolnomularstwa zajęły po I wojnie świat. ugrupowania nacjonalistyczne, ruchy totalitarne i reżimy autorytarne. W 1920 wolnomularstwo zostało zabronione na Węgrzech, 1925 we Włoszech, loże zlikwidowano w rewolucyjnej Rosji; IV Kongres Międzynarodówki Komunist. (1922) zabronił komunistom całego świata należeć do wolnomularstwa. Wobec postępów faszyzmu wolnomularstwo, zwłaszcza nurtu fr., opowiedziało się po stronie demokracji, współpracowało z frontami lud. (m.in. Francja, Hiszpania); 1933–41 rozwiązano bądź zmuszono do samorozwiązania organizacje wolnomularskie w: Niemczech, Portugalii, Turcji, Rumunii, Austrii (po Anschlussie), Czechosłowacji, Jugosławii, Finlandii i Bułgarii. Podczas II wojny światowej zostało zlikwidowane w krajach okupowanych przez Niemcy. Po jej zakończeniu szybko odrodziło się w Europie Zachodniej: Włoszech, Danii, Norwegii i Finlandii oraz Austrii i Niemczech Zachodnich, m.in. dzięki pomocy udzielonej przez wolnomularstwo USA. Wolnomularstwo zachodnioeuropejskie opowiedziało się — oprócz Wielkiego Wschodu i Wielkiej Loży Francji — za nurtem anglosaskim. Z czasem w wielu krajach powstały drobne organizacje nurtu fr., lecz nie zostały zaakceptowane przez nurt anglosaski. Oba kierunki poparły plan Marshalla i integrację Europy Zachodniej. Niektóre loże i całe organizacje wolnomularskie udzielały pomocy byłym koloniom w walce wyzwoleńczej. W niektórych państwach postkolonialnych, najwcześniej w Indiach (1961), a od lat 70. w krajach byłej Fr. Afryki Zachodniej, powstały samodzielne organizacje wolnomularskie.
Od pocz. lat 60. fundamentalizm muzułm. i nacjonalizm arab. ustosunkowują się do wolnomularstwa jednoznacznie wrogo, co doprowadziło do likwidacji lóż w Iranie, Afryce Północnej (prócz Maroka) i niemal na całym Bliskim Wschodzie.
Po 1944 wolnomularstwo odrodziło się też w Rumunii, na Węgrzech i Czechosłowacji, 1948–51 zostało ponownie zlikwidowane, by wznowić działalność pod koniec lat 80.; dzięki pomocy wolnomularstwa Austrii, Włoch i Niemiec założono Wielkie Loże w Budapeszcie (1989), Belgradzie (1990), Pradze (1990) i Bukareszcie (1993) oraz lożę w Sofii; wiosną 1999 przy wydatnej pomocy wolnomularstwa Finlandii powstała w Tallinnie Wielka Loża Estonii. Równocześnie powstały loże tworzone przez Wielki Wschód Francji — 1991 pierwszą lożę otworzono w Moskwie, 1992 w Tallinnie, 1993 w Wilnie, następnie w kilku miastach Ukrainy.
Odrębnie od gł. odłamu wolnomularstwa w USA i na wyspach M. Karaibskiego działa wolnomularstwo murzyńskie (Black Masonry, Negro Masonry, African Masonry); 1787 powstała pierwsza loża w Bostonie, 1791 pierwsza African Grand Lodge tamże; ob. istnieje ok. 40 Wielkich Lóż Prince Hall, przeważnie nie uznawanych przez inne Wielkie Loże i Wschody. Działa także wolnomularstwo mistyczne, od pocz. XIX w. gł. obrządek Memphis-Misraïm, ob. przyjmowany gł. we Francji, Belgii, Włoszech i Ameryce Łacińskiej. Na marginesie wszystkich odłamów funkcjonuje, gł. w USA, tzw. wolnomularstwo pokątne.
Formacje wolnomularskie były stowarzyszeniami męskimi, przy niektórych, przejściowo, istniały podporządkowane im loże kobiece, „adopcyjne”, z odrębną symboliką i rytuałami. Pod koniec XIX w., pod wpływem ruchu feministycznego, powstało wolnomularstwo mieszane, jednakowo traktujące czł. obu płci; 1893 powstała pierwsza taka loża w Paryżu, kolejne w krajach Europy Zachodniej i obu Amerykach, skupione w strukturze ponadpaństw. — Zakon Wszechświatowego Zjednoczonego Wolnomularstwa „Le Droit Humain” [‘prawo człowieka’] z Radą Najwyższą w Paryżu. Po 1945 we Francji, następnie w innych krajach, powstały samodzielne loże kobiece ze swoimi Wielkimi Lożami.
Część krajowych stowarzyszeń wolnomularskich łączy się w luźne porozumienia, jak CLIPSAS (Centre de liason et d’information des puissances maçonniques signataires de l’appel de Strasbourg, zał. 1961), które skupia stowarzyszenia nurtu fr. z Europy, obu Ameryk i Afryki, także Międzynar. Unia Wolnomularska „Łańcuch” (The International Masonic Union „Catena”, zał. 1961) z ponad 10 stowarzyszeniami, gł. eur., wolnomularstwa mieszanego i kobiecego oraz Interamer. Konfederacja Mularska (zał. 1947, jednocząca stowarzyszenia Ameryki Łac.). Wolnomularzy z różnych krajów indywidualnie zrzesza Powszechna Liga Wolnomularska (zał. 1905), jej czł. są skupieni w grupach krajowych, od 1966 przyjmuje również kobiety.
Wolnomularstwo męskie (bez murzyńskiego i mistycznego) na pocz. 1932 skupiało w 173 centralach 3,31 mln czł. (w tym regularne w 80 centralach 2,69 mln), w 2000 — w 286 centralach 3,8 mln (w tym regularne w 166 centralach 3,5 mln). W 2000 do wolnomularstwa mistycznego należało ok. 6 tys. osób. Wolnomularstwo pokątne białych było zorganizowane w 115 centralach wyłącznie na terenie USA. W 2000 w. czarnych skupiało w 45 centralach 212 tys. czł. (w tym w USA w 41 centralach 210 tys.), a wolnomularstwo pokątne liczyło 39 central (w tym 27 w USA, 10 w Ameryce Łac. i 2 w Kanadzie). Zakon „Le Droit Humain” w 2001 skupiał ok. 25 tys. czł. w 19 federacjach, 13 jurysdykcjach i 20 placówkach pionierskich. Samodzielne wolnomularstwo kobiece (zał. 1946 we Francji) w 2001 liczyło 12 central (w tym we Francji — obok zwyczajnej — 1 centrala nurtu mistycznego).
Wolnomularstwo w Polsce. Pierwsze placówki powstały w Warszawie: Czerwone Bractwo (1721; czł. M.F. Czartoryski, F.M. Ossoliński) i loża Trzech Braci (1729–67, z przerwami), następnie m.in. w Poznaniu, Lwowie i Gdańsku. Założona 1767 w Warszawie loża Cnotliwego Sarmaty (przewodniczący A.F. Brühl) została 1769 przekształcona w Wielką Lożę „Cnotliwego Sarmaty” (w. mistrz A. Moszyński); prowadziła działalność charytatywną (m.in. pomoc lekarska ubogim), utrzymywała stosunki z Wielką Lożą Anglii; podupadła 1772. Później powstałe loże utworzyły 1781 Wielką Lożę Nar. Wielkiego Wschodu Pol. (od 1784 Wielki Wschód Królestwa Pol. i Wielkiego Księstwa Litew.; w. mistrzowie: I. Potocki, A. Mokronowski, S.Sz. Potocki, K.N. Sapieha); istniała do 1793; 74 wolnomularzy — przeważnie zwolenników Konstytucji 3 maja — było posłami na Sejm Czteroletni. W Księstwie Warsz. powstały nowe loże pol., 1810 Wielki Wschód Nar. (od 1812 Wielki Wschód Nar. Polski; 1812 — 12 lóż, 1821 — 35 lóż z ok. 4,5 tys. czł.; w. mistrzowie: L. Gutakowski, S.K. Potocki, A. Rożniecki); popierał Napoleona I, następnie Aleksandra I; 21 IX 1821 wolnomularstwo zostało rozwiązane postanowieniem namiestnika J. Zajączka. Tylko w zaborze pruskim nadal istniały loże niem.; w Galicji zakaz działalności wolnomularstwa od 1794. Na pocz. XX w. wznowienie wolnomularstwa — 1910 utworzenie w Warszawie loży Wyzwolenie (przewodniczący R. Radziwiłłowicz), podległej Wielkiemu Wschodowi Francji; kolejne loże powstały 1910–14 w Kaliszu, Lublinie, Wilnie i loża pol. w Petersburgu; 1915–18 ich upadek, prócz warszawskiej. Od 1919 rozwój — 1920 utworzona Wielka Loża Nar. „Polacy Zjednoczeni” (następnie Wielka Loża Nar. Polski; pierwszy wielki mistrz Radziwiłłowicz) i Rada Najwyższa Polski (kierownictwo placówek wyższych stopni obrządku szkoc.; wielki komandor do 1929 A. Strug, 1929–38 S. Stempowski), w różnych latach 8–14 lóż, 200–330 członków. Politycznie były związane z obozem belwederskim, 1926 poparły przewrót majowy; od 1928 narastające różnice z kierownictwem obozu piłsudczyków; 1937 OZN wrogi wolnomularstwu, 1937–38 loże popierały Kluby Demokr.; 26 X 1938 Wielka Loża rozwiązała się, na mocy dekretu Prezydenta RP 22 XI 1938 rozwiązano organizacje wolnomularskie i pokrewne; jednak 1938–45 drobne grupy wolnomularzy w Warszawie i Krakowie nadal działały. Równocześnie 1925–38 były czynne pol. loże Droit Humain (mieszane), ogółem 9 z 200–300 czł.; od 1933 zjednoczone w Federacji Pol. „Droit Humain” (szef W. Bocheński). W zachodniej Polsce nadal były czynne loże niem., 1921 utworzyły Związek Lóż Niem. w Polsce (6–15 lóż), pocz. ponad 500 czł., stopniowo słabły, 1938 rozwiązane. W Paryżu od 1940 (przerwa VI 1940–49 i 1953–57) działała loża Kopernik (w Wielkiej Loży Francji, od 1992 Wielka Loża Nar. Francji), zał. przez wolnomularzy pol., uchodźców po IX 1939. W Warszawie 12 II 1961 wznowiono dawną lożę Kopernik, tajną do 1991, kiedy to podzieliła się na 3 loże i 27 XII 1991 utworzono Wielką Lożę Nar. Polski z 5 lożami (pocz. 2002); 18 X 1993 ukonstytuowała się Rada Najwyższa Polski. Odrębnie istnieją w Polsce loże podległe Wielkiemu Wschodowi Francji — pierwsza zał. 26 IV 1991 w Warszawie, ogółem 6 lóż w kilku miastach; 1993 utworzono też lożę Zakonu „Droit Humain”.
Wolnomularze. W praktyce wolnomularstwo skupia osoby z warstw wyższych i średnich. W ciągu ponad 2 i pół wieku należało do niego wiele osobistości życia publicznego, sławni wojskowi, wybitni przedstawiciele nauki, techniki, kultury, literatury, sztuki, a także przedsiębiorcy. Wśród nich:
cesarze — Franciszek I (rzymsko-niem.), Wilhelm I i Fryderyk III (Niemcy) i Pedro II (Brazylia); królowie — Jerzy IV, Wilhelm IV, Edward VII, Edward VIII, Jerzy VI (W. Brytania), Leopold I (Belgia), Fryderyk II i Fryderyk Wilhelm III (Prusy), Jerzy I, Konstantyn I i Jerzy II (Grecja), wielu władców Danii, Norwegii i Szwecji, Ismail Pasza (kedyw Egiptu), Habibulah Chan (Afganistan), Bhupinandra Singh i Jadawindra Singh (maharadżowie Patijali), Jagatjit Singh (maharadża Kapurthali), Syed Mohamed Raza (nabab Rampuru); prezydenci — G. Washington, J. Monroe, Th. Roosevelt, F.D. Roosevelt, W.G. Harding, H.S. Truman, L.B. Johnson, G.R. Ford i in. (USA), L. Gambetta, F. Faure i P. Doumer (Francja), J. Furrer i E. Frey (Szwajcaria), A.J. d’Almeida (Portugalia), E. Benesz (Czechosłowacja), K. Atatürk (Turcja), B. Juares (Meksyk), M. Ferraz de Campos (Brazylia), A. Somoza (Nikaragua), S. Allende (Chile), M.L. Quezon i M.A. Roxas (Filipiny); wojskowi, marszałkowie — G.L. von Blücher (Prusy), J. Joffre (Francja), wszyscy marsz. napoleońscy, A. Wellington, H. Kitchener i C. Auchinleck (W. Brytania), A. von Gneisenau (Prusy); admirałowie H. Nelson (W. Brytania) i A. von Tirpitz (Niemcy); generałowie M. Clark, G. Marshall i J. Pershing (USA), G. von Scharnhorst (Prusy); przywódcy rewolucyjni i powstańczy S. Bolívar i J. de San Martin (Ameryka Łac.), J.P. Marat (Francja), G. Garibaldi (Włochy), L. Kossuth (Węgry); politycy i mężowie stanu — B. Franklin, Th. Dewey, J.E. Hoover, B. Goldwater (USA), J.A. Macdonald, J. Diefenbaker (Kanada), E. Burke, C. Rhodes, W.L. Churchill (W. Brytania), L. Bourgeois, G. Mollet (Francja), K.A. von Hardenberg, H. von Stein (Prusy), G. Stresemann, H. Schacht (Niemcy), Th. Dehler (RFN), W. Makłakow, A. Kierenski (Rosja), J. Masaryk (Czechosłowacja), G. Andrássy (Węgry), B. Cavour (Włochy); odkrywcy i podróżnicy — D. Badia, R.F. Burton, R.E. Byrd, R.E. Peary, R.F. Scott, E.H. Shackleton; Ch.A. Lindbergh (lotnik), E.E. Aldrin, G. Cooper, D. Eisele, J. Glenn, V. Grisson, E. Mitchell (astronauci); uczeni i wynalazcy — J. Le Rond d’Alembert (encyklopedysta), G.A. Eifel (budowniczy wieży), J.G. Fichte (filozof), A. Fleming (odkrywca penicyliny), I. Guillotin (konstruktor), E. Jenner (wynalazca szczepień przeciwospowych), J. i J. Montgolfier (wynalazcy); pisarze i poeci — E. Ady, P.A. Caron de Beaumarchais, R. Berns, L. Börne, G.G. Casanova di Seingalt, M. Twain, C. Desmoulins, A.C. Doyle, E. Gibbon, J.W. Goethe, H. Heine, J.G. Herder, R. Kipling, G.E. Lessing, Ch.L. de Secondat Montesquieu, C. von Ossietzky, A. Pope, A. Puszkin, W. Scott, J. Swift, K. Tucholsky, Voltaire, L. Wallace, Ch.M. Wieland, O. Wilde; artyści, malarze — L. Corinth, W. Hogarth, A. Mucha, C. i E. Vernet, E. Baily; rzeźbiarze — J.A. Houdon, B. Thorwaldsen; muzycy i kompozytorzy — Th. Arne, J.S. Bach, I. Berlin, F. Boieldieu, J. Haydn, F. Liszt, G. Mayerbeer, W.A. Mozart, J. Sibelius, J. Sousa; aktorzy — G. Bancroft, D. Fairbanks (st.), C. Gable, O. Hardy, Al Jolson, H. Lloyd, T. Mix, R. Skelton, J. Wayne; producenci film. — W. Hays, L. Mayer, I. Thalberg, J. Warner, W. Wyler, D. Zanuck, A. Zukor; bokser W.J. Dempsey, cyrkowcy Ringling (7 braci); przedsiębiorcy — H. Ford, K.C. Gilette, Ch.C. Hilton, C.B. Mille, Rothschildowie (Nathan Meyer, James Meyer, Anselm i Ferdinand), K. Russ-Suchard, J. Wannamaker; J.H. Dunant (zał. Czerwonego Krzyża), M. Montefiore (filantrop).
W Rzeczypospolitej szlacheckiej i Królestwie Polskim czł. lóż byli m.in.: król Stanisław August Poniatowski, F. Rutowski (syn Augusta II), min. H. von Brühl, ks. A.K. Czartoryski (i jego synowie Adam Jerzy i Konstanty Adam), S. Lubomirski, A. Mokronowski, Ignacy, Stanisław Szczęsny i Stanisław Kostka Potoccy, K.N. Sapieha, konfederat barski M. Wielhorski; wojskowi J. Aksamitowski, J.H. Dąbrowski, I. Działyński, ks. J. Poniatowski, A. Rożniecki, W. Łukasiński; prezydent Warszawy J. Węgleński; ministrowie F.K. Lubecki-Drucki, T.A. Mostowski, poseł T.K. Tymowski, senatorzy A. Chodkiewicz, L. Plater, literaci K. Brodziński, J. Brykczyński, L.A. Dmuszewski, C. Godebski, A. Fredro, B. Kiciński, L. Osiński, kompozytorzy J. Elsner, K. Kurpiński, M.K. Ogiński, aktor W. Bogusławski, młodzi konspiratorzy W. Heltman, L. Mierosławski, T. Zan. W II RP: prezydent G. Narutowicz, premierzy K. Bartel, M. Zyndram-Kościałkowski, ministrowie W. Chodźko, S. Czerwiński, H. Gliwic, W. Staniewicz, A. Zaleski, dyplomaci M. Arciszewski, W. Baranowski, W. Grzybowski, S. Kętrzyński, R. Knoll, J. Łukasiewicz, S. Patek, gen. B. Wieniawa-Długoszowski, gen. M. Karaszewicz-Tokarzewski, komandor B. Müller, działacze polit. M. Downarowicz, T. Dyboski, T. Filipowicz, W. Łypacewicz, S. Osiecki, S. Posner, A. Pragier, B. Siwik, S. Thugutt, literaci i krytycy lit. J. Kaden-Bandrowski, A. Strug, J. Stempowski, S. Stempowski, aktor J. Osterwa, dziennikarze W. Giełżyński, J. Wasowski. W PRL: ekonomiści E. Lipiński, T. Gliwic, historyk literatury J.J. Lipski, poeta A. Słonimski.
Ludwik Hass
Bibliografia
S. MAŁACHOWSKI-ŁEMPICKI Wykaz polskich lóż wolnomularskich oraz ich członków w latach 1738–1821, Kraków 1929;
L. HASS Sekta farmazonii warszawskiej. Pierwsze stulecie wolnomularstwa w Warszawie (1721–1821), Warszawa 1980;
L. CHAJN Polskie wolnomularstwo 1920–1938, Warszawa 1984;
L. HASS Masoneria polska XX wieku. Losy, loże, ludzie, Warszawa 1993;
A. WOLFSTIEG Bibliographie der freimaurerischen Literatur, Bd. 1–4, Leipzig 1923–26;
Dictionnaire de la franc-maçonnerie, red. D. Ligou, Paris 1987;
P. NAUDON Histoire générale de la Franc Maçonnerie, Paris 1987;
F.L. PICK, G.N. KNIGHT The Pocket History of Freemasonry, London 1991.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia