mniejszości
 
Encyklopedia PWN
mniejszości,
społeczności trwale zamieszkujące pewne terytorium (zwłaszcza państwa), różniące się od większości jego mieszkańców lub od społeczności panującej politycznie cechą lub cechami, które powodują uznawanie ich w świadomości społecznej za odmienne, a w stosunkach społecznych wywołują nieraz dyskryminację; cechami takimi bywają zwłaszcza: religia, język, świadomość narodowa, kultura itd. Współcześnie pojęcie „mniejszość” jest rozumiane coraz szerzej, np. mniejszości seksualne, kobiety jako mniejszość upośledzona.
W Europie do końca XVIII w. wyróżniano głównie mniejszości religijne. Kościół katolicki bezwzględnie zwalczał tzw. herezje; służyła temu inkwizycja, korzystano z pomocy władzy świeckiej. Podobnie postępowały wówczas Kościoły reformowane i Kościół prawosławny (np. prześladowanie staroobrzędowców w Rosji). W większości państw od 1555 panowała zasada cuius regio eius religio [łac., ‘czyje panowanie, tego religia’], wobec czego panujący narzucał swoją religię poddanym; często tron mógł objąć tylko wyznawca określonej religii (np. do czasów obecnych w Wielkiej Brytanii). Niektóre traktaty międzynarodowe dawały jednak poddanym możliwość zachowania wyznania odmiennego, niż wyznanie monarchy. W Polsce panowało wyznanie rzymskokatolickie; liczna (od XIV w.) ludność prawosławna korzystała z praw (lecz do senatu wchodzili tylko biskupi katoliccy), a w XVI w. ukształtowała się wyjątkowa w Europie tolerancja wyznaniowa (konfederacja warszawska 1573). Tolerowano także wyznawców judaizmu oraz islamu. W miastach zdarzały się jednak tumulty i procesy na tle religijnym przeciw Żydom (m.in. przypadki spalenia na stosie Żydów oskarżonych o „mord rytualny”), inspirowane często przez duchownych i studentów, także przez mieszczan obawiających się żydowskiej konkurencji. W XVII w. w następstwie kontrreformacji i unii brzeskiej 1596 katolicyzm umocnił swą dominującą pozycję (m.in. nastąpiło wygnanie braci polskich, zwanych arianami); ograniczanie praw tzw. innowierców stało się w XVIII w. pretekstem do interwencji Rosji.
Kongres wiedeński (1815) ustanowił ochronę mniejszości religijnych w niektórych krajach, lecz w XIX w., wraz ze zwycięstwem zasady swobody sumienia oraz rozwojem świadomości narodowej, kwestia mniejszości religijnej zeszła na plan dalszy (z pewnymi wyjątkami, np. konflikt w Ulsterze, konflikty na Półwyspie Bałkańskim, sytuacja w niektórych państwach, gdzie panował islam). W Europie na plan pierwszy wysunęły się różnice świadomości narodowej, przy czym niektóre dawniej istniejące konflikty religijne przerodziły się w konflikty na tle etnicznym (m.in. na podłożu chrześcijańskiego antyjudaizmu rozwinął się antysemityzm). Świadomość narodowa jest zjawiskiem historycznym, toteż — także w XX w. — zachowały się lokalne społeczności określające się nazwami miejscowymi (np. przed 1939 na Śląsku — Ślązacy, w Prusach Wschodnich — Mazurzy), a niekiedy terminem „tutejszy”. Niektóre pojęcia powstałe na gruncie europejskim nie odpowiadają stosunkom ukształtowanym w odmiennych warunkach. Czasem, także w Europie, różnice religijne mają nadal decydujące znaczenie (np. muzułmanie w Bośni). Utrudnia to badanie struktury narodowej, gdyż układ stosunków nierzadko nie daje się opisać kategoriami wyłącznie narodu ani klasyfikacją przyjmowaną podczas spisów ludności. Niekiedy opracowania spisowe stosują dodatkowe kategorie (np. polski spis z 1931 w województwie poleskim wyodrębnił język „tutejszy”, czechosłowacki spis 1930 dozwolił deklarowanie narodowości śląskiej). Świadomość narodowa może ulegać ewolucji, a więc badania prowadzone w różnych latach przynoszą odmienne wyniki. Bywają też obciążone błędami z powodu stronniczego przeprowadzenia spisu albo fałszerstw. Zmiany granic państw, rozmaite drogi formowania świadomości narodowej oraz migracje spowodowały powstanie mniejszości narodowych. Zjawisko to występuje od XIX w., zwłaszcza w środkowej i wschodniej Europie, gdzie świadomość narodowa kształtowała się pod dominacją Turcji, Rosji, Prus (następnie Niemiec) oraz monarchii habsburskiej. W XIX i na początku XX w. w rezultacie kształtowania ideologii i programów narodowych oraz ich konsekwencji — dążenia do własnej państwowości, wiele narodów uzyskało niepodległość, lecz w nowych państwach pozostały mniejszości, dążące do rzeczywistego równouprawnienia, niektóre do zmian granic (nieraz z inspiracji państw sąsiednich). Na tym tle powstawały konflikty. Natomiast w zachodniej Europie niektóre społeczności, traktowane dotąd jako regionalne grupy należące do narodu większościowego, ujawniły aspiracje narodowe aż do postulowania niezależności państwowej włącznie (np. Baskowie, Korsykanie, Bretończycy, Szkoci). Migracje zarobkowe stały się kolejną przyczyną powstawania mniejszości (np. Algierczycy i Tunezyjczycy we Francji, Turcy w Niemczech, potomkowie imigrantów z dawnych kolonii w Wielkiej Brytanii), przy czym różnice ich sytuacji społecznej wzmacniają odrębności etniczne i sprzyjają antagonizmom. Grupy skrajnie nacjonalistyczne narodu większościowego podejmują przeciwko nim ataki. W wielu państwach trudnym do rozwiązania problemem jest położenie Romów (Cyganów), usiłujących zachować tradycyjne obyczaje w obcym dla nich świecie, a zarazem znajdujących się w gorszej od większości sytuacji społecznej. Specyficznym zjawiskiem stał się w XX w. radykalny nacjonalizm, często łączący się z rasizmem, który stał się panującą ideologią w III Rzeszy i doprowadził do zagłady Żydów (Żydzi) w wielu państwach. Poza Europą nadal istnieją narody domagające się niepodległości, traktowane jak dyskryminowane mniejszości przez państwa, które nad nimi panują (np. Tybetańczycy w Chinach, Kurdowie w Iraku, Syrii i Turcji). Zatargi i konflikty wokół praw mniejszości narodowych oraz postulatów zmian granicznych doprowadziły m.in. do wybuchu wojny między państwami powstałymi na obszarze dawnej Jugosławii. Nacjonalistyczni politycy rozpoczęli tzw. czystki etniczne: mordowanie osób innej narodowości lub ich wypędzanie ze zdobytego terytorium. Zjawiska takie znano już dawniej, np. masakry Ormian w Turcji podczas I wojny światowej.
Dane o strukturze narodowościowej ludności Polski pochodzą ze spisów ludności. Przed 1918 przeprowadzały je państwa zaborcze. Pierwszy spis w RP (30 IX 1921, opracowano odpowiedzi na pytanie o narodowość) nie objął całego obszaru (Wileńszczyzna oraz Górny Śląsk były poza granicami), miał też inne wady. Drugi (9 IX 1931, opracowano odpowiedzi na pytanie o język ojczysty i bardziej szczegółowe — o wyznanie) uległ zafałszowaniu w województwach południowo-wschodnich, więc niezbędne są szacunki. Dane te zapewne zbyt nisko oceniają liczbę Białorusinów, nieco zbyt wysoko liczbę Żydów i Polaków; brak danych do oszacowania liczebności grup znajdujących się na pograniczu etnicznym, o niesprecyzowanej lub regionalnej świadomości. Różnice narodowe łączyły się często z różnicą wyznania. Mniejszości narodowe miały odrębną strukturę społeczną, co m.in. wynikało z ich geograficznego rozmieszczenia oraz historii. Spisy po 1945 z reguły nie uwzględniały danych o narodowości i dysponują tylko liczbami szacunkowymi. Szacunki te są zbyt niskie, m.in. z powodu obaw przed ujawnieniem narodowości innej niż polska. Brak też nawet przybliżonych danych o stosunkach bezpośrednio po II wojnie światowej, gdy trwały (do 1950) wielkie ruchy migracyjne: wysiedlanie Niemców, wyjazdy Ukraińców, Białorusinów i Litwinów (częściowo pod przymusem) do republik sowieckich, emigracje Żydów (do Palestyny, następnie do Izraela). Obecnie w Polsce mieszkają: Białorusini (Białorusini w Polsce), Niemcy (Niemcy w Polsce), Ukraińcy (Ukraińcy w Polsce), Litwini (Litwini w Polsce); są także Romowie (Cyganie w Polsce), Czesi (Czesi w Polsce), Grecy, Macedończycy, Słowacy (Słowacy w Polsce) i nieliczne inne grupy. Zmalała liczba Żydów (Żydzi w Polsce). Kwestionariusze spisu ludności 2002 zawierały pytanie o narodowość respondentów, lecz wiele osób zwracało uwagę, że uzyskane tą drogą dane o liczbie mniejszości narodowych będą zaniżone.
Międzynarodowa ochrona mniejszości narodowych została zapoczątkowana 1878 (traktat berliński przewidywał równe prawa dla Greków, Rumunów i Turków w Bułgarii oraz dla Żydów w Rumunii). W 1919 Albania, Czechosłowacja, Estonia, Finlandia, Grecja, Jugosławia, Litwa, Łotwa, Polska, Rumunia podpisały traktaty lub złożyły deklaracje zobowiązujące do szanowania praw mniejszości narodowych; na straży systemu miała stać Liga Narodów. Także niektóre inne traktaty przewidywały ochronę mniejszości. System ten nie zdał egzaminu (m.in. możliwości interwencji wynikające z traktatów wykorzystały Niemcy do nacisku na Polskę) i nie został przywrócony po 1945. Kraje europejskie z reguły gwarantowały prawną równość obywateli, lecz nie uwzględniały praw mniejszości jako zbiorowości o specyficznej kulturze. Niemcy po 1933 ustanowiły system prawnej i faktycznej dyskryminacji Żydów (antysemityzm), upośledzone były też inne mniejszości (w tym Polacy). Wzory antysemityzmu Niemiec naśladowały państwa sojusznicze (m.in. Węgry, Słowacja, później także francuskie władze tzw. rządu Vichy). Formalna równość narodów i swoboda rozwoju ich kultur w ZSRR stała się od końca lat 20. fikcją i faktycznie rozwinęła się rusyfikacja. Mniejszości narodowe w wielu krajach utworzyły własne organizacje. W 1925–36 w Genewie odbywały się kongresy mniejszości narodowych, które miały koordynować współpracę tych reprezentacji. W rzeczywistości kongresy znalazły się pod wpływem polityki niemieckiej. Po 1945 dokumenty ONZ (m.in. Karta Narodów Zjednoczonych z 1945) ustanawiały poszanowanie praw człowieka i zakazały dyskryminacji, lecz dopiero międzynarodowy Pakt praw obywatelskich i politycznych (uchwalony 1966) określił prawa mniejszości narodowych. Zobowiązania dotyczące praw mniejszości zawiera Akt końcowy KBWE (1975), a Rada Europy 1990 przyjęła rekomendację o prawach mniejszości. Prawa mniejszości chronią też (od 1989) inne wielostronne i dwustronne dokumenty, m.in. deklaracje polsko-ukraińska (1990), polsko-białoruska (1991), polsko-litewska (1992), układy Polski z Niemcami, Czechosłowacją, Węgrami (1991), Ukrainą, Rosją, Białorusią, Łotwą i Estonią (1992). W Polsce ustawodawstwo 1918–39 przewidywało równość obywateli niezależnie od wyznania, narodowości lub języka; normy takie znalazły się w konstytucjach z 17 III 1921 i 23 IV 1935 oraz w tzw. małym traktacie wersalskim z 28 VI 1919; nie oznaczało to automatycznego zniesienia dyskryminacji pozostałej po państwach zaborczych (dyskryminacja mniejszości narodowych i religijnych — zwłaszcza wyznawców judaizmu — w ustawodawstwie rosyjskim, w pewnym stopniu także austro-węgierskim); dopiero 13 III 1931 sejm uchwalił ustawę znoszącą wszystkie przywileje lub ograniczenia związane z pochodzeniem, narodowością, językiem, rasą lub religią sprzed 1918. Praktyka była jednak odmienna, władze stosowały rozmaite metody ograniczania praw mniejszości (m.in. w obawie przed dążeniami niepodległościowymi białoruskimi, litewskimi, niemieckimi i ukraińskimi podsycanymi przez sąsiadów), zwłaszcza stopniowo likwidowały szkoły, w których zajęcia były prowadzone w językach mniejszości narodowych. W latach 30. XX w. ugrupowania skrajnie prawicowe postulowały ograniczenie praw mniejszości narodowych, zwłaszcza Żydów. Niektórzy wzorowali się na ustawach norymberskich III Rzeszy. Projektów tych nie zrealizowano, lecz wprowadzono pewne postanowienia formalnie dotyczące wszystkich obywateli, faktycznie dotykające Żydów, np. ustawa z 20 III 1936 ograniczająca ubój rytualny (szechitę) nakazany przez judaizm oraz islam. Położenie poszczególnych mniejszości w Polsce było różne, zróżnicowany był także stosunek do nich państwa. Niemcy w województwach zachodnich znajdowali się w stosunkowo najlepszej sytuacji; w dużej mierze było to następstwem uprzywilejowania przed 1918. W znacznie trudniejszym położeniu były mniejszości w województwach wschodnich; zaciążył na tym niższy poziom rozwoju gospodarczego tych ziem, zwłaszcza poprzednio należących do Rosji. W nieco lepszej sytuacji znajdowali się Ukraińcy z dawnego zaboru austriackiego. Specyficzna struktura społeczna i zawodowa ludności żydowskiej spowodowała, że społeczność ta ulegała pauperyzacji; podstawową przyczyną była modernizacja gospodarki polskiej oraz zmiany na wsi. W 2. połowie lat 30. władze polskie starały się zwiększyć emigrację, by złagodzić bezrobocie i przeludnienie wsi, kładły nacisk na wychodźstwo mniejszości, głównie Żydów i Ukraińców; efekty tej polityki były niewielkie. W czasie okupacji niemieckiej większość Żydów i Cyganów w Polsce została wymordowana przez Niemców, co spowodowało zasadnicze zmiany w strukturze narodowej ludności.
Po 1944 układy Polski z republikami sowieckimi dały prawo dobrowolnej emigracji (nazywanej repatriacją) do ZSRR; skorzystało z niego niewielu Białorusinów i Litwinów, natomiast stosunkowo wielu Ukraińców (dobrowolność ich wyjazdu była często fikcją). Następstwem uchwał konferencji poczdamskiej 1945 było wysiedlenie większości Niemców z Polski (także z Czechosłowacji, Jugosławii, w pewnym stopniu z Węgier); deportowani przebywali przejściowo w obozach pracy lub korzystano z ich siły roboczej w innych formach; powodowało to ukrywanie narodowości niemieckiej przez zagrożonych deportacją; ze Śląska, Mazur i Warmii wysiedlono wiele osób związanych z kulturą polską, natomiast innych — choć byli związani bardziej z kulturą niemiecką — kwalifikowano jako Polaków (tzw. weryfikacja) i ci pozostali. Deportowano także Ukraińców (nieraz jako kryterium służyło wyznanie) z województwa rzeszowskiego na Ziemie Zachodnie i Północne ( akcja „Wisła”), uzasadniając to koniecznością walki z UPA. Osoby uznane za niebezpieczne (m.in. księża, nauczyciele) osadzono przejściowo w obozie koncentracyjnym w Jaworznie. Po 1945 władze lansowały pogląd o jednolitości etnicznej Polski, co spowodowało faktyczne ograniczenie praw mniejszości, wbrew propagandzie tzw. internacjonalizmu. Przejściowo 1944–45 działały szkoły białoruskiej, 1945–68 — szkoły żydowskie (z ograniczeniami od 1949), od 1947 powstawały szkoły słowackie, od 1950 — niemieckie (do 1963), od 1952 — białoruskie (do 1972), litewskie i ukraińskie; tworzono też szkoły z dodatkową nauką języków mniejszości. Po 1953 powstawały — finansowane przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i pod jego kontrolą — organizacje mniejszościowe (najstarsza — Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce 1950), lecz po 1960 władze stopniowo ograniczały ich działalność; na pracy organizacji ujemnie odbiła się zwłaszcza fala nacjonalizmu (pod hasłem walki z syjonizmem) 1968, następnie zaś propaganda etnicznej jednolitości ludności Polski w latach 70. W 1955 pojawiła się możliwość wyjazdu na stałe do RFN w ramach akcji łączenia rodzin, co zapoczątkowało emigrację oraz bardziej otwarte deklarowanie narodowości niemieckiej; stosunek władz lokalnych do emigracji zależał nieraz od względów ekonomicznych: utrudniano wyjazdy osób o kwalifikacjach uznanych za potrzebne, natomiast zdarzała się presja, by wyjeżdżali właściciele zamożnych gospodarstw. Po 1956 rozpoczęła się repatriacja z ZSRR, m.in. Żydów — dawnych obywateli polskich; większość z nich w następnych latach opuściła Polskę; fala sprowokowanej emigracji osób uznanych przez władze za Żydów nastąpiła po 1968.
Wskutek zmian politycznych po 1989 stała się możliwa swobodna działalność także mniejszości, których organizacje, wyzwolone spod kontroli Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, przeszły reorganizację; powstały także nowe stowarzyszenia (poprzednio nie zezwalano na ich istnienie). Polska przystąpiła do traktatów gwarantujących prawa mniejszości, lecz trudne warunki materialne stowarzyszeń mniejszości (łagodzone subwencjami państwa) są istotną przeszkodą w rozwoju ich działalności. Ujawniły się także grupy głoszące hasła przeciw mniejszościom (najczęściej antysemickie), a nawet zdarzają się wypadki agresji (zwłaszcza wobec Romów). Nowa ordynacja wyborcza (1993) przewidziała pewne ułatwienia wyboru posłów i senatorów, reprezentantów mniejszości. W II 1995 Polska podpisała konwencję o ochronie mniejszości narodowych. Jednocześnie Polska podejmuje działania na rzecz wsparcia mniejszości polskiej w innych krajach.
Specyficznym zagadnieniem jest sytuacja niekatolickich wyznań religijnych; ustawodawstwo gwarantuje swobodę ich działania, nastąpiła legalizacja związków wyznaniowych poprzednio uznanych za zakazane, lecz wiele problemów nie doczekało się formalnego uregulowania; niektóre kwestie (np. sposób organizacji nauczania religii) zostały rozstrzygnięte najpierw w porozumieniu z Kościołem katolickim. Konkordat ze Stolicą Apostolską stworzył potrzebę wprowadzenia nowych rozwiązań prawnych także dla innych wyznań.
Jerzy Tomaszewski
Bibliografia
W.J. Zaleski Międzynarodowa ochrona mniejszości, Warszawa 1932;
J. Byczkowski Mniejszości narodowe w Europie 1945–1974, Opole 1976;
J. Tomaszewski Mniejszości narodowe w Polsce XX wieku, Warszawa 1991.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia