Niemcy
 
Encyklopedia PWN
Niemcy,
naród tworzący podstawową ludność Niemiec (76 mln, 2005),
duże skupiska m.in. w Kazachstanie (ok. 400 tys., 2001), Rosji, na Węgrzech (ok. 260 tys., 2001), w Polsce (wg spisu powszechnego 2002 narodowość niem. zadeklarowało 153 tys. osób), w Rumunii (ok. 111 tys., 2001), liczne społeczności pochodzenia niem. — w Ameryce, zwłaszcza w USA, Kanadzie, Brazylii i Argentynie, oraz w Australii; język niem.; w zachodniej części Niemiec ok. 51% stanowią protestanci, 45% — katolicy, we wschodniej (tereny byłej NRD) ok. 90% wierzących to protestanci.
Plemiona germańskie podporządkowane w VI do połowy IX w. państwu Franków weszły 843 w skład królestwa wschodniofrankijskiego. Wraz z odśrodkowymi tradycjami księstw szczepowych pojawiło się na przeł. X i XI w. poczucie jedności, które od początku było związane z godnością cesarską królów niemieckich. Uniwersalistyczne aspiracje cesarzy, wieloetniczny charakter Rzeszy Niem. oraz nasilające się od XII w. przejawy jej rozpadu na nowe państwa terytorialne utrudniły rozwój niem. świadomości nar. i b. skomplikowały jego przebieg. Nie przyspieszyło tego procesu powstanie nowoczesnego niem. języka lit. w XVI w. (którego podstawą stał się przekład Biblii, dokonany przez M. Lutra), gdyż ruch reformacyjny podzielił Niemcy na katol. południe i protest. północ. Wielowyznaniowość państwa i jego polit. rozdrobnienie usankcjonowały międzynar. traktaty pokoju westfalskiego 1648. Umacnianie się niem. świadomości nar. w XVIII w., nasilone w dobie dominacji napoleońskiej (1806–13), pozwoliło władcom niem. (pod przewodnictwem Prus) i ideologiom nar. (np. J.G. Fichte) na poderwanie społeczeństwa do antyfr. powstania 1812–15; po kongresie wiedeńskim 1815 hasło nar. zjednoczenia podjęli przywódcy ruchu studenckiego; w okresie poprzedzającym Wiosnę Ludów i podczas jej trwania zjednoczenie Niemiec pod egidą Prus stało się fundamentem partii liberalnej; katol. i konserwatywne ugrupowania w południowych Niemczech lansowały konkurencyjny, tzw. wielkoniem. program zjednoczenia przez Austrię; ostatecznie dzieła tego dokonał kanclerz O. von Bismarck, który zręcznie wykorzystał nastroje nacjonalistyczne i zmusił katol. władców niem. do uznania racji stanu Prus. Wyeliminowanie Austrii, która pozostała poza zjednoczonymi Niemcami, zapoczątkowało proces kształtowania świadomości nar. Austriaków, opartej na tradycjach habsburskich, ale odwołującej się do niem. języka i kultury. Mimo szybkiego procesu unifikacji nar.-językowej w trakcie industrializacji i urbanizacji w XIX i XX w., Niemcy pozostały krajem o znacznych odrębnościach kult. i językowych w poszczególnych krainach historycznych.
Niemcy pojawili się w Polsce już w X w.; nazwą tą określano zapewne początkowo wszystkich cudzoziemców niesłowiańskich. Byli to duchowni i rycerze, ale także brańcy chłopi; od końca XII w. zaczęli przybywać goście, kupcy, rzemieślnicy i chłopi, osadzani w miastach i wsiach lokowanych na prawie niem.; dotarli gł. na Śląsk, do Wielkopolski, Małopolski (stąd na Spisz i do Rusi Czerwonej), Prus i na Pomorze; szacuje się, że na ziemie pol. do XIII w. napłynęło ok. 100 tys. kolonistów niem.; osiedlali się gł. w dużych miastach (Wrocław, Legnica, Świdnica, Złotoryja, Kraków, Nowy Sącz, Gdańsk) oraz na ziemiach słabo zasiedlonych, gdzie tworzyli zwarte obszary osadnictwa, utrzymując swą odrębność etniczną; na innych terenach, gdzie byli rozproszeni wśród ludności pol., ulegali stopniowej polonizacji. Zwarte osadnictwo niem. objęło wówczas zachodnią część Pomorza Zachodniego, Żuławy, północną część Prus, okolice Chojnic i Człuchowa, Przedgórze Sudeckie i okolice Żagania; na niektórych terenach Podkarpacia przetrwało do XVIII w. Znaczny napływ N. nastąpił w XVII w.; w okresie wojny trzydziestoletniej (1618–48) kilkadziesiąt tysięcy rzemieślników niem. (gł. tkaczy) osiadło w miastach zachodniej i południowej Wielkopolski. W 2. poł. XVII i XVIII w. znaczne grupy niem. chłopów zostały osadzone w Wielkopolsce i na Pomorzu podczas tzw. kolonizacji olęderskiej. W 2. poł. XVIII w. osadnictwo niem. objęło także tereny Mazowsza, ziemi sieradzkiej i łęczyckiej. W 1. poł. XIX w. akcję osadniczą kontynuował rząd Królestwa Pol., sprowadzając ok. 35 tys. rzemieślników niem. do łódz. ośr. przemysłu włókienniczego. Rządy pruskie i austr. organizowały po rozbiorach akcje osadnicze w celu wzmocnienia żywiołu niem. na opanowanych terenach. Tendencje germanizacyjne (germanizacja na ziemiach polskich w XIX w.) wystąpiły zwłaszcza w 2. poł. XIX i na pocz. XX w. w zaborze pruskim (działalność Komisji Kolonizacyjnej); nastąpił także napływ niem. kapitału kupieckiego i przem., wraz z nim znacznych grup N. do miast, co sprzyjało zwłaszcza germanizacji miast zaboru pruskiego. W Galicji próby germanizacji przez osadnictwo niem. dały niewielkie wyniki i zanikły w dobie autonomii (od pocz. lat 70. XIX w.). W odrodzonym państwie pol. mieszkało (po reemigracji części N. po 1918) ok. 785 tys. N. (1931; ponadto były środowiska na pograniczu kultur pol.-niem.), gł. na Śląsku, Pomorzu, w Wielkopolsce, częściowo na Mazowszu, w okręgu łódz. i na Wołyniu. Ekonomiczne położenie N. było w porównaniu z innymi mniejszościami bardzo dobre; posiadali majątki ziemskie (na Pomorzu i w Poznańskiem oraz na Górnym Śląsku) i duże gospodarstwa chłopskie, a także zakłady przem. (na Górnym Śląsku, w okręgach Bielska, Łodzi i Białegostoku); znaczny udział w strukturze społ. miały warstwy inteligencko-urzędnicze i drobnomieszczaństwo; większe skupiska robotnicze na Górnym Śląsku, w Bielsku i Łódzkiem. Mniejszość niem. w II RP prowadziła ożywioną działalność społ.-organizacyjną, gosp., kult., oświat., wydawniczą, a także polit.; działały liczne partie i organizacje polit., m.in. Związek Niemczyzny dla Ochrony Praw Mniejszości w Polsce (1921–23), Niem. Socjaldemokr. Partia w Poznańskiem i na Pomorzu (1920–33), Zjednoczenie Niemieckie w Sejmie i Senacie dla Poznańskiego, Okręgu Noteci i Pomorza (1924–33), Niemieckie Zjednoczenie w Poznańskiem i na Pomorzu (1934–39), Związek Niemców w Polsce (1921–23), Niemiecka Socjalistyczna Partia Pracy w Polsce (1925–39), Niemiecki Związek Ludowy na Polskim Śląsku (1921–39), Partia Niem. (1922–34), Niemiecka Chrześcijańska Partia Ludowa (1934–39), Niem. Partia Socjaldemokr. (1922–25), Partia Młodoniemiecka w Polsce (1930–39). W 1933 (po dojściu w Niemczech Hitlera do władzy) część partii przestała działać, Niem. Socjalist. Partia Pracy (po secesji prohitl. grupy A. Kroniga) i Niem. Chrześc. Partia Lud. opowiadały się za pol.-niem. porozumieniem przeciwko wspólnemu zagrożeniu ze strony hitleryzmu; pozostałe przeszły na pozycje prohitl. i otrzymały znaczną pomoc finansową z Berlina. Ugrupowania pozostające poza obozem hitl. traciły wpływy. Do zjednoczenia obozu hitl. w Polsce nie doszło z powodu personalnych antagonizmów i walki konkurencyjnej ugrupowań „starych” (większość stronnictw) i  „młodych” (Partia Młodoniem. w Polsce). Latem 1939 N. dokonali licznych aktów sabotażu i dywersji (bydgoska dywersja) wobec Polski. W czasie okupacji władze niem. podjęły wysiedlanie Polaków z terenów włączonych do Rzeszy oraz z niektórych regionów GG (Zamojszczyzna), osadzając na ich miejsce N. przesiedlonych z innych krajów (zwłaszcza ZSRR, Rumunii, państw nadbałtyckich). Ewakuacja i ucieczki N. z Polski i wschodnich prowincji Rzeszy, przyłączonych po wojnie do państwa pol., objęła ok. 4 mln osób, z czego część (wg źródeł niem. ok. 1,2 mln) powróciła do miejsc zamieszkania po ustaniu działań wojennych. Po zakończeniu wojny, do końca 1945, 730–780 tys. osób wyjechało indywidualnie i zostało wysiedlonych VII 1945 oraz na mocy decyzji podjętych w Poczdamie, sprecyzowanych w uchwale Międzysojuszniczej Rady Kontroli z 20 XI 1945. Masowe przymusowe wysiedlenia ludności niem. trwały do końca 1947 i objęły ok. 3 mln osób. W 1948–50, po oficjalnym zakończeniu wysiedleń, objęto nimi 144 tys. osób. Według pol. danych urzędowych 1950 ludność niem. w Polsce liczyła 150–170 tys.; 1952 — ponad 100 tys.; rozbieżności między pol. i niem. danymi (430–800 tys. 1950), jak też między ówczesnymi i późniejszymi statystykami wynikają z opcji na rzecz narodowości niem. części ludności rodzimej, która w procesie weryfikacji uzyskała prawo do obywatelstwa pol., którego N. byli pozbawieni; od VI 1952 mogli je otrzymać, o ile wyrażą taką wolę. Tym samym została uznana mniejszość niem. w PRL. W 1951 zaczęła się emigracja byłych obywateli Rzeszy — N. i autochtonów do NRD i RFN. W 1952–55 wyjechało ok. 11,5 tys. osób (z tego 10,8 tys. do NRD). Emigracja nasiliła się po 1956 (1956–59 wyjechało ok. 271 tys. osób, w tym do RFN ok. 232 tys.). W 1960–70 liczba podań przekroczyła 550 tys., z czego 100 tys. zostało pozytywnie rozpatrzonych. W okresie 1971–75, w ramach akcji łączenia rodzin, wyemigrowało z Polski ok. 59 tys. osób (z 280 tys. wg danych Niem. Czerwonego Krzyża); 1976–79 — ok. 120 tys. osób (na mocy zapisu protokolarnego z Helsinek); 1980–81 — ok. 46 tysięcy. Formalne zakończenie akcji łączenia rodzin (15 VIII 1983) nie wpłynęło na rozmiary emigracji (ok. 59 tys. 1983–87; ok. 140 tys. 1988, ok. 250 tys. 1989). Łącznie 1950–89 wyjechało z Polski do Niemiec 1,1 mln osób, byłych obywateli Rzeszy. Prawa mniejszości niem. w PRL były bardzo ograniczone. W 1951 przyznano jej równe prawo do pracy i wynagrodzenia za pracę, jak też prawo do pielęgnowania własnej kultury. W roku szkolnym 1952/53 istniało 137 szkół podstawowych z językiem niem. (7677 uczniów), zaczęła wychodzić prasa. W 1957 w Wałbrzychu zostało utworzone Niemieckie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne. Władze sprzeciwiały się powstawaniu organizacji niem. (istniejące od 1986 Niem. Koła Przyjaźni były uznane za nielegalne). Jesienią 1989 nastąpiła zmiana stanowiska władz pol.; na podstawie międzynar. porozumień pol.-niem. (deklaracja z 14 XI 1989 między kanclerzem H. Kohlem i premierem T. Mazowieckim) N. w Polsce uzyskali podmiotowość prawną i równouprawnienie; II 1990 zalegalizowano Tow. Społ.-Kulturalne Niemców na Śląsku Opolskim, następnie inne związki mniejszościowe w woj.: katow., częstoch., gdańskim, olsztyńskim i in. (ponad 30 organizacji i stowarzyszeń); XI 1990 utworzono Centralną Radę Tow. Niem. w Rzeczypospolitej Polskiej. Znaczną część stowarzyszeń niem. zrzesza Związek Niem. Stow. Społ.-Kult. w Rzeczypospolitej Polskiej; wg danych spisu powszechnego 2002 mniejszość niem. liczy 153 tys. osób (wg niem. ponad 1 mln); zamieszkują gł. woj. opolskie i śląskie; mają swoich przedstawicieli w parlamencie (1991 — 7 posłów, 1 senator, 1993 — 4 posłów, 1 senator, 1997–2007 — 2 posłów, od 2007 — 1 poseł); wychodzi prasa, m.in. „Schlesisches Wochenblatt”; młodzież ma możliwość nauki w języku niem. (ok. 200 szkół podstawowych, kilkadziesiąt gimnazjów, liceów i szkół zaw. — 2001).
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia