„wypędzeni”
 
Encyklopedia PWN
„wypędzeni”, niem. Vertriebene,
termin, którym w Niemczech określa się ludność niemiecką zmuszoną w wyniku klęski III Rzeszy w II wojnie światowej do opuszczenia terytoriów położonych na wschód od linii Odry–Nysy Łużyckiej oraz krajów południowo-wschodniej Europy.
Liczba „wypędzonych” 1944–50 wg źródeł niemieckich sięgała 12–15 mln; wymuszone migracje ludności niemieckej objęły: 1) nakazaną przez władze III Rzeszy ewakuację oraz żywiołową ucieczkę przed zbliżającym się frontem wschodnim; 2) wysiedlenia ludności niemieckiej, przeprowadzone przed konferencją w Poczdamie w prowincjach wschodnich Niemiec; 3) wysiedlenia i przesiedlenia ludności niemieckiej z byłych Prus Wschodnich, Pomorza Wschodniego, wschodniej Brandenburgii, Śląska — włączonych do Polski i ZSRR oraz z innych terenów Europy na podstawie postanowień konferencji poczdamskiej; 4) migracje ludności niemieckiej pozostawionej na ojczystych terenach (jako tzw. autochtonów), jednak wyjeżdżającej do Niemiec w celu połączenia się z rodzinami, własną wspólnotą narodową, z powodu pogorszenia się warunków życia itd. Według polskich obliczeń (zbliżonych do niemieckich) wysiedleniami w powojennych granicach Polski objęto: 1945 ok. 800 tysięcy osób (w tym ok. 250 tysięcy przed konferencją poczdamską oraz 550 tysięcy po niej), II 1946–XI 1947 (w ramach tzw. operacji Swallow, ‘Jaskółka’) ponad 3 mln, 1948–50 ok. 200 tysięcy — łącznie ok. 3,5–4,0 mln osób. Ponadto 1950–80 wyjechało ok. 600 tysięcy tzw. późnych wysiedleńców (Spätaussiedler).
Pomimo zakończenia sporu terytorialnego (traktat graniczny z 14 XI 1990) kwestia „w.” nadal pozostaje sporna, poczynając od stosowanej terminologii: w Polsce nie używa się określenia „wypędzeni” (które kojarzy się z zimnowojenną konfrontacją), lecz przesiedleńcy lub wysiedleńcy (tak samo nazywano m.in. Polaków wysiedlanych przez władze niemieckie). Wysiedlenie Niemców jest w Polsce ujmowane jako wynik procesu historycznego obejmującego: agresję III Rzeszy 1939, rozbiór Polski przez Niemcy i ZSRR, wysiedlenia ludności polskiej przez obu zaborców, antypolską działalność mniejszości niemieckiej podczas kampanii wrześniowej 1939, zbrodniczą politykę Niemiec w okupowanej Polsce 1939–45, przesunięcia terytorialne państwa polskiego 1945. Według interpretacji niemieckiej „wypędzenoni” to kategoria głównie prawna i społeczna, podlegająca dziedziczeniu (status „wypędzonych” wraz z „prawem do ojczyzny”), a jednocześnie moralno-wartościująca; „wypędzeni” padli ofiarą bezprawia oraz zbrodni (RFN nie uznaje postanowień poczdamskich jako wiążącego dokumentu prawnomiędzynarodowego, ponadto kwestionuje, iż to mocarstwa zadecydowały o wysiedleniach); dlatego w Niemczech nie ustało dawne prawo własności na ziemiach Rzeszy włączonych do Polski — z deklaracji Komisji Praw Człowieka z 1998 wynika prawo „wypędzonych” i ich potomków do powrotu, odzyskania utraconej własności i uzyskania odszkodowania. Niemcy są skłonni obarczać odpowiedzialnością za los „wypędzonych” wyłącznie państwa wysiedlające i oddzielać kwestię wysiedleń od poczynań Niemców do 1945; w Polsce z reguły unikano rozpatrywania historii „wypędzonych” w kategoriach polskiej odpowiedzialności i winy; nowe spojrzenie zapoczątkowało orędzie biskupów polskich (1965) z przesłaniem „wybaczamy i prosimy o wybaczenie”, pogłębiła je zaś polityka pojednania po 1989; zmiany oceny moralnej wysiedlania prowadzą do uznania wyrządzonego zła i tragedii „wypędzonych”, rodzą poczucie współodpowiedzialności za ludzkie cierpienie, wywołane m.in. represjami i odwetami. Uznając, że „wypędzeni” doznali krzywd, Polacy na ogół nie godzą się z kwalifikowaniem wysiedleń 1945–50 jako bezprawia. Kontrowersje wzbudza podawana w RFN liczba 2 mln ofiar śmiertelnych wśród „wypędzonych”; została ona krytycznie zweryfikowana przez historyków, prowadzących polsko-niemiecki program badań historii „wypędzonych” ; za najbliższe prawdzie uznaje się szacunki niemieckiego Archiwum Federalnego z 1974, mówiące o ponad 400 tysięcy ofiar śmiertelnych na ziemiach wcielonych do Polski i ZSRR (bez ofiar ewakuacji i ucieczek w okresie przed przejęciem tych ziem przez oba państwa), z czego ok. 200 tysięcy padło ofiarą deportacji do ZSRR, ponad 60 tysięcy zmarło w obozach polskich, ponad 40 tysięcy w obozach sowieckich; ok. 120 tysięcy osób to ofiary śmiertelne różnego rodzaju zbrodni na ludności cywilnej, popełnionych głównie przez żołnierzy Armii Czerwonej. Na przełomie XX i XXI w. kontrowersje wokół „wypędzonych” powróciły z nową siłą, zintensyfikowane przemianami tożsamości narodowej Niemców, wzrostem roli politycznej Związku Wypędzonych, inicjatywą stworzenia centrum przeciwko wypędzeniom jako szczególnej formy upamiętnienia „wypędzonych”, a także obawami społeczeństwa polskiego, że projektowany kształt pamięci będzie podważać prawdę historyczną o II wojnie światowej i godzić w Polskę.
Edmund Dmitrów
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia