deportacja
 
Encyklopedia PWN
deportacja
[łac.],
zesłanie,
przymusowe, połączone z pozbawieniem lub ograniczeniem wolności, przesiedlenie osób do innego rejonu kraju lub usunięcie ich poza granice państwa, gł. ze względów polit., na podstawie decyzji władz administracyjnych.
We wszystkich państwach stosowana wobec obywateli państw obcych, uznanych za osoby zagrażające porządkowi prawnemu, ustrojowi polit. i interesom gosp. państwa lub którym odmówiono przyznania statusu uchodźcy polit. (azylu politycznego). W niektórych państwach deportacja była dodatkowym narzędziem represji wobec więźniów kryminalnych i polit.; 1788–1840 władze bryt. deportowały więźniów, gł. z Irlandii (m.in. uczestników antybryt. powstania) do Australii; w XIX i XX w. władze fr. przymusowo osiedlały więźniów w koloniach (m.in. w Gujanie, na Nowej Kaledonii — 1871–72 uczestników Komuny Paryskiej). W państwach totalitarnych deportacja służyła pacyfikacji i dezintegracji dużych grup społ., etnicznych i narodów oraz przemieszczaniu i wykorzystywaniu siły roboczej. Władze III Rzeszy w okresie II wojny światowej deportowały do Niemiec z państw okupowanych, gł. Polski i ZSRR, robotników przymusowych do pracy w rolnictwie i przemyśle w miejsce zmobilizowanych do armii mężczyzn. W ZSRR na podstawie decyzji władz polit. NKWD deportowało na Syberię, do Kazachstanu i północnych rejonów państwa, m.in. podczas kolektywizacji rolnictwa, chłopów, później grupy nar. oskarżane o przeciwstawianie się polityce i władzom ZSRR, m.in. ludność pol. z byłych rejonów narodowościowych na Białorusi i Ukrainie, w okresie II wojny światowej — Niemców i całe narody, których członkowie wstępowali do formacji tworzonych przez III Rzeszę (np. Tatarzy krymscy); deportowane osoby były osadzane w wybranych miejscowościach (osiedlenie) bez prawa ich opuszczania, w specjalnych gospodarstwach rolnych (spec-pasiołki), więzione w obozach pracy przymusowej (łagry); stanowiły tanią siłę roboczą wykorzystywaną do niewolniczej pracy w kopalniach, na budowach obiektów przem., przy wyrębie lasów. Po zakończeniu II wojny światowej na podstawie decyzji zwycięskich mocarstw, podjętej VII–VIII 1945 na konferencji poczdamskiej, przesiedlono Niemców z Czechosłowacji (Sudety) i obszarów przyznanych Polsce i ZSRR do stref okupacyjnych Niemiec (tzw. wypędzeni).
Deportacje na ziemiach polskich 1939–48. Rozpoczęte na ziemiach państwa pol. wcielonych do III Rzeszy X–XI 1939; Niemcy deportowali Polaków (inteligencję, zamożnych rolników, członków organizacji uznawanych za wrogo nastawione wobec Rzeszy, m.in. Pol. Związku Zachodnim, Zrzeszenia Peowiaków, ZHP, SN) i Żydów bezpośrednio do GG; od 1940 wykorzystywali tzw. obozy przejściowe (gł. w Konstantynowie), w których przeprowadzali selekcję osób kierowanych do pracy przymusowej w III Rzeszy oraz przewidywanych do germanizacji; do X 1944 deportowano do GG ok. 0,5 mln osób. W 1940–41 do GG wysiedlano Polaków z terenów tworzonych jako poligony wojsk. (ok. 170 tys. osób), XI 1942–VIII 1943 — z Zamojszczyzny (100 tys.), podczas akcji kolonizacyjnej będącej wstępnym etapem Generalnego Planu Wschodniego. Największą grupę deportowanych z ziem pol. stanowili Polacy i obywatele RP innych narodowości wywożeni do III Rzeszy do pracy przymusowej (do XII 1944 ok. 2,5 mln osób) oraz do obozów koncentracyjnych (200 tys.) i w celu germanizacji (ok. 200 tys. dzieci). Podczas powstania warsz. i po jego kapitulacji wysiedlono z miasta jego mieszkańców (0,5 mln, w tym ponad 140 tys. do obozów i pracy przymusowej). Po zakończeniu wojny większość deportowanych wróciła do przedwojennego miejsca zamieszkania.
Na obszarze okupacji sowieckiej 1939–41 do łagrów wywieziono aresztowanych, m.in. działaczy polit., funkcjonariuszy państwa pol., osoby uznane za wybitnych przedstawicieli klas posiadających, ponadto II, IV, VI 1940 i VI 1941 podczas 4 akcji deportowano osoby skazane na przymusowe osiedlenie w głębi ZSRR (w sumie deportowano blisko 400 tys. osób). W 1941–42 po zawarciu układu sowiecko-pol. 30 VII 1941 część więźniów objęła tzw. amnestia, a osiedleńcy uzyskali możliwość zmiany miejsca zamieszkania; 1942 w ramach ewakuacji Armii Pol. z ZSRR wyjechało ponad 100 tys. osób. Po wkroczeniu Armii Czerwonej do Polski 1944–45 z jej obszaru (w przedwojennych granicach) deportowano obywateli pol. do ZSRR (200 tys. osób, w tym 50 tys. żołnierzy AK); 1945 NKWD wywiozło z Górnego Śląska i Mazur w głąb ZSRR kilkadziesiąt tys. osób do pracy przymusowej. W 1945–48 przesiedlono do sowieckiej i bryt. strefy okupacyjnej Niemiec ok. 4 mln ludności niem. z ziem przyłączonych do Polski (ok. 3 mln na podstawie decyzji Sojuszniczej Rady Kontroli z 20 XI 1945); jednocześnie na mocy umów z Ukrainą i Białorusią (IX 1944) wysiedlono z Polski ok. 500 tys. obywateli pol.: Ukraińców i Białorusinów. W 1947 podczas akcji „Wisła”; zesłano do województw północnych i północno-zachodnich, gł. z Bieszczad, Ukraińców, Łemków i Bojków (prawie 150 tys. osób).
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia