Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich
 
Encyklopedia PWN
Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR), Związek Radziecki, Sojuz Sowietskich Socyalisticzeskich Riespublik,
państwo komunistyczne we wschodniej Europie oraz północnej i środkowej Azji;
utworzony 30 XII 1922 po połączeniu się istniejącej od 1917 sowieckiej Rosji (od 1918 Rosyjska FSRR) z istniejącą od 1919 Białoruską SRR i istniejącą od końca 1920 Ukraińską SRR oraz Zakaukaską FSRR (utworzoną przez istniejące od 1920 Armeńską ARR, Azerbejdżańską SRR i od 1921 Gruzińską SRR, które 1922–36 tworzyły Zakaukaską Federację). ZSRR istniał do 1990 jako federacja 15 republik związkowych po wystąpieniu włączonych siłą 1940 po pakcie Ribbentrop–Mołotow państw bałtyckich (Estońskiej SRR, Litewskiej SRR, Łotewskiej SRR), a do XII 1991 jako federacja 12 republik: Armeńskiej SRR, Azerbejdżańskiej SRR, Białoruskiej SRR, Gruzińskiej SRR, Ukraińskiej SRR oraz włączonych 1919 do Rosyjskiej FSRR i posiadających od 1936 status republik Kazaskiej SRR i Kirgiskiej SRR, a także Mołdawskiej SRR (włączonej do ZSRR 1924 jako Mołdawska ASRR, a po przyłączeniu 1940 Besarabii jako Mołdawska SRR), Tadżyckiej SRR (włączonej do ZSRR 1924 i 1929 przekształconej w republikę), Turkmeńskiej SRR (włączonej do Rosyjskiej FSRR 1918 jako Turkiestańska ASRR i 1924 przekształconej w republikę) i Uzbeckiej SRR (włączonej do Rosyjskiej FSRR 1918 jako Turkiestańska ASRR i 1924 przekształconej w republikę). Czynnikiem spajającym państwo sowieckie była Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego (KPZR), której władzę (tzw. przewodnią rolę) w ZSRR zapewniały konstytucje związkowe z 1924, 1936 i 1977; republikańskie partie komunistyczne wchodziły w jej skład jako odrębne sekcje. Początkowo usiłowały one rozwijać narodową (w formie) kulturę (korienizacja), np. wprowadzono alfabet łaciński do zapisu języków narodowych, co przyczyniło się do rozwoju rodzimego piśmiennictwa; jednak już w końcu lat 20. na polecenie J. Stalina przystąpiono w poszczególnych republikach do zwalczania „nacjonalizmów”, a później — w ramach tworzenia „narodu sowieckiego” — do intensywnej i konsekwentnej rusyfikacji. Wszystkie narody i wszystkie republiki ZSRR poniosły także gospodarcze (komunizm wojenny, Nowa Ekonomiczna Polityka, kolektywizacja rolnictwa, industrializacja) i społeczne konsekwencje polityki KPZR (łagry, terror, deportacje, procesy polityczne w ZSRR, wielka czystka i in.), szczególnie okrutne w dobie stalinizmu. Wszystkie poniosły także znaczne ofiary w czasie II wojny światowej, która jednak przyniosła ZSRR pozycję światowego mocarstwa. Polityka partii komunistycznej zaczęła zmieniać się dopiero podczas pierestrojki (1985) i głasnosti (1987); od 1990 zaczęła obowiązywać w ZSRR zasada wielopartyjności. Po zawieszeniu działalności KPZR VIII 1991 na całym terytorium ZSRR i przekazaniu jej majątku władzom państwowym, we IX 1991 doszło do przekształcenia ZSRR w luźną konfederację republik. Dla procesu rozpadu ZSRR istotne znaczenie miało rozwiązanie sowieckich władz bezpieczeństwa X 1991. Z inicjatywy rosyjskiego prezydenta B. Jelcyna Rosja wraz z Ukrainą i Białorusią ogłosiła 8 XII 1991 upadek ZSRR i proklamowała powstanie Wspólnoty Niepodległych Państw. Po przyłączeniu się do niej 21 XII 1991 części byłych republik sowieckich i dymisji prezydenta ZSRR M. Gorbaczowa, 26 XII 1991 nastąpiło formalne rozwiązanie ZSRR.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia