procesy polityczne w ZSRR

procesy polityczne w ZSRR,

sfingowane procesy sądowe, element terroru jako metody zarządzania społeczeństwem;

ich model ukształtował się w okresie wojny domowej 1918–20 w Rosji, gdy Czeka walczyła z elitami partii demokr. i socjalist.-rewolucyjnymi; oskarżenie było oparte na interpretowaniu powszechnie przyjętych działań polityków poza jawną sceną publiczną jako formy spisku przeciwko państwu sowieckiemu; część licznych wyroków śmierci zamieniono na więzienie, a wkrótce na banicję — jak w wypadku tzw. ośr. taktycznego 1920, w części zaś wstrzymywano ich wykonanie, wykorzystując skazańców jako zakładników polit. — proces socjalistów-rewolucjonistów 1921. Jednocześnie, w czasie komunizmu wojennego i wojny domowej 1918–20, rzeczywistych lub domniemanych przeciwników bolszewików tracono lub więziono na ogół bez wyroków; od 1920 wyroki śmierci na przeciwników władzy sowieckiej (często zaocznie) wydawały kolegia (zw. trójkami) GPU (potem NKWD) oraz tzw. sądy specjalne. Pierwsza fala procesów politycznych w ZSRR (1928–32) była skierowana przeciwko zasłużonym komunistom, którzy mogli zagrozić mitowi J. Stalina jako ojca narodu, oraz inteligencji (gł. techn.) oskarżanej o sabotaż, szkodnictwo gosp. i działanie przeciwko obronności państwa; miała uzasadnić trafność polityki Stalina w końcowej fazie Nowej Ekonomicznej Polityki i podczas kolektywizacji; złożyły się na nią procesy: szachtyński (18 V–15 VIII 1928), tzw. Partii Przem. (25 XI–7 XII 1930) i mienszewików (1–9 III 1931); wszystkie toczyły się przed Izbą Specjalną Sądu Najwyższego ZSRR, w 2 pierwszych przewodniczył A. Wyszynski, w 3. — N. Krylenko; spośród 53 oskarżonych z rejonu szachtyńskiego Donbasu 5 skazano na karę śmierci i stracono, pozostałym wymierzono kary więzienia; w drugim 8 inżynierów (m.in. L. Ramzin, W. Łariczew), oskarżonych o przynależność do nie istniejącej, a zdaniem sądu działającej 1925–30 w konspiracji tzw. prompartii (czyli Partii Przem.), skazano na kary więzienia i, m.in. wobec sprzeciwów we władzach partii, 1936 amnestionowano; w trzecim procesie spośród 14 oskarżonych (od których odcięli się zagr. mienszewicy, gdyż oskarżeni od 10 lat nie byli już członkami ich partii) — N. Suchanowa, M. Jakubowicza i Grohmana (z Państw. Komisji Planowania i Banku Państw.) skazano na karę śmierci (wyroki złagodzono), innych na kary długoterminowego więzienia. Jednocześnie z procesami jawnymi od 1928 z oskarżenia o szkodnictwo gosp. odbywały się niejawne procesy wysokich urzędników; prawie wszystkie wyroki śmierci wkrótce wykonano. Druga fala pokazowych procesów politycznych w ZSRR wiązała się z wielką czystką, podczas której najgłośniejsze były procesy moskiewskie: proces szesnastu (19–24 VIII 1936), zw. procesem trockistowsko-zinowjewowskiego ośr. terrorystycznego, proces siedemnastu (23–30 I 1937), zw. procesem antypartyjnego ośr. trockistowskiego, i proces dwudziestu jeden (2–13 III 1938), zw. procesem bloku prawicowo-trockistowskiego. W pierwszym 16 oskarżonych — wśród nich G. Zinowjewa i L. Kamieniewa, obwiniono o najcięższe przestępstwa polit. i zbrodnie kryminalne, włącznie z zabójstwem S. Kirowa, skazano na śmierć i stracono; w drugim na karę śmierci skazano 13 oskarżonych (w tym G. Piatakowa i K. Radka, współpracującego z oskarżycielem), na więzienie — 4; scenariusza trzeciej rozprawy nie udało się władzom przeprowadzić w całości — N. Kriestinski nie przyznał się do winy, G. Jagoda składał dwuznaczne zeznania, a N. Bucharin przedstawił na sali rozpraw własne poglądy na sytuację polit. w ZSRR; proces dwudziestu jeden zakończył się wydaniem 18 wyroków śmierci i 3 kar długoletniego więzienia, ale doprowadził do zaniechania dalszych, już przygotowanych procesów pokazowych. Oprócz procesów pokazowych przy drzwiach zamkniętych odbywały się od 1937 m.in. procesy najwyższych dowódców wojsk. (np. M. Tuchaczewski, I. Jakir), oskarżanych o działalność szpiegowską; wyroki śmierci zapadające w tych procesach wykonywano od razu po rozprawie. Ostatnim pokazowym procesem politycznym w ZSRR był proces szesnastu (gen. L. Okulicki i in.). Z walką o pozycję w otoczeniu Stalina jest związana sprawa leningradzka (III 1949–X 1950), w której wyniku po śmierci A. Żdanowa jego rywale — G. Malenkow i Ł. Beria, pozbyli się współpracowników zmarłego (m.in. N. Wozniesienskiego, A. Kuzniecowa, M. Rodionowa), straconych po tajnym procesie przed Kolegium Wojsk. Sądu Najwyższego ZSRR w Leningradzie (6 wyroków śmierci, 3 długoletnie więzienia). W 1952–53 w ZSRR przygotowywano nowe procesy polit. (sprawa lekarzy kremlowskich), nie doszło do nich z powodu śmierci Stalina. Według danych przygotowanych dla N. Chruszczowa na XX Zjazd KPZR (1956) 1921–54 sądy skazały ok. 1 mln, a inne instancje ok. 2,9 mln osób; wyroków śmierci wydano ok. 650 tysięcy. Praktykę procesów polit. przeniesiono 1949–52 do państw bloku komunist., np. na Węgrzech — sprawa L. Rajka, w Bułgarii — T. Kostowa, w Czechosłowacji — R. Slansky’ego, w Polsce m.in. proces generałów i procesy WiN; zapoczątkowały one falę procesów, w których wykonano liczne wyroki śmierci. W 1961–90 procesy polityczne w ZSRR wytaczano gł. dysydentom.