GPU, ros. Gosudarstwiennoje politiczeskoje uprawlenije, Państwowy Zarząd Polityczny,
sowiecka policja polityczna 1922–34;
GPU
Encyklopedia PWN
utworzone dekretem WCIK z 6 II 1922 w miejsce WCzK (Ogólnorosyjska Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem), miało w stosunku do niej nieco zawężone kompetencje (na dowód zaniechania polityki tzw. czerwonego terroru), ale i w Rosji, i w republikach sowieckich zachowało jej strukturę (na Zakaukaziu Czeka została przekształcona 1926); po utworzeniu ZSRR (XII 1922) powstało Zjednoczone (rosyjskie Objedinionnoje) GPU, czyli OGPU — naczelny organ sowieckich służb bezpieczeństwa państwowego na prawach resortu związkowego; oficjalnym celem OGPU było m.in.: rozpoznawanie i likwidowanie szpiegostwa, szkodnictwa kontrrewolucyjnego i bandytyzmu oraz reedukacja przestępców i zwalczanie bezdomności dzieci (biezprizornyje); kolejni zwierzchnicy: F. Dzierżyński (do 1926) i W. Mienżynski; po początkowych amnestiach (głównie przestępcy pospolici) OGPU przystąpiła do zwalczania szpiegostwa i szkodnictwa w kraju (co doprowadziło do masowego sterroryzowania ludności, m.in. przez deportacje, zesłania, czystki i procesy pokazowe) oraz do prowadzenia akcji dywersyjno-szpiegowskich (początkowo m.in. przez porywanie działaczy i destrukcję białej emigracji) za granicą. W wyniku represyjnych akcji OGPU w ZSRR od 1923 systematycznie rosła liczba więźniów politycznych i osób izolowanych bez wyroku sądowego, a także więzień i innych miejsc odosobnienia (łagry, Gułag), na których policja polityczna oparła swoje imperium gospodarcze; 10 VII 1934 włączone do NKWD.
