wywiad

wywiad,

instytucja państw. mająca na celu zdobywanie tajnych informacji z zakresu wojskowości, polityki i gospodarki innych państw;

składa się z centrali, rezydentury w obcych państwach oraz sieci agentów; centrala planuje i kieruje działaniami wywiadowczymi oraz analizuje i weryfikuje ich wyniki; rezydentura organizuje i kontroluje działalność agentów na danym obszarze (rezydenci funkcjonują często pod przykrywką legalnej pracy w placówkach zagr.); w ścisłej konspiracji działają agenci, tzn. tajni współpracownicy zwerbowani np. w organach władzy, czy armii, oraz etatowi pracownicy (oficerowie) służby wywiadowczej; szczególnie zakonspirowani są tzw. agenci nielegalni, wyposażeni w fikcyjną tożsamość, zwykle nie znani rezydenturze i podlegający bezpośrednio centrali. Wywiad jest zasadniczą częścią systemu służb specjalnych zajmujących się m.in. ochroną bezpieczeństwa wewn. państwa przed penetracją obcego wywiadu (kontrwywiad), zwalczaniem terroryzmu, handlu narkotykami, a w warunkach nasilonej konfrontacji z przeciwnikiem — także dezinformacją, sabotażem i dywersją (akcje specjalne); większość informacji o charakterze wywiadowczym pochodzi ze źródeł publicznych (legalnych) — analizy publikacji, programów radiowych i telew., raportów dyplomatycznych; ważną rolę we współczesnym wywiadzie odgrywa zwiad lotn. i satelitarny, elektroniczny systemy podsłuchowe i inwigilacyjne, technika komputerowa. W wielu krajach działalność wywiadu nie jest skodyfikowana prawnie, w ustrojach demokr. podlega jednak nadzorowi i kontroli parlamentu, podczas gdy w ustrojach totalitarnych (III Rzesza, ZSRR i in. państwa komunist.) organa wywiadu stanowiły część tajnej policji polit. i były wykorzystywane do kontroli społeczeństwa i zwalczania wszelkiej opozycji.

Tradycje wywiadu sięgają pocz. zorganizowanej państwowości; na dużą skalę działalność wywiadowczą rozwijały staroż. Chiny (słynny traktat o operacjach wojsk. i szpiegowskich Sztuka wojny, wyd. pol. 1994, przypisywany myślicielowi z przeł. VI i V w. p.n.e. Sunzi, znanemu także jako Sun Wu), państwa Bliskiego Wschodu, Rzym, Kartagina podczas wojen Hannibala, państwo mong. w okresie ekspansji w XIII w., republiki i księstwa wł., Anglia od czasów Elżbiety I, absolutystyczne monarchie XVII–XVIII w. (Francja, Prusy); struktury nowoczesnego wywiadu powstały w wielu państwach w okresie wojen napoleońskich, a jego rola znacznie wzrosła w XX w., w związku z globalnymi konfliktami zbrojnymi i polit., jak II wojna świat. 1939–45 i zimna wojna 1945–91; w tym czasie ukształtowały się rozbudowane konglomeraty wywiadowcze o licznym personelu i wysokim budżecie, dążące nierzadko do uniezależnienia się od nadzoru władz państwowych. Do najbardziej znanych agencji wywiadowczych XX w. należą: w Wielkiej Brytanii Intelligence Service, obejmująca służbę wywiadowczą Secret Intelligence Service (SIS, kryptonim wojenny MI-6) i kontrwywiadowczą Security Service (SS, kryptonim MI-5); podczas II wojny światowej działała agencja Special Operation Executive (SOE), do której zadań należała współpraca z ruchem oporu w krajach okupowanych (m.in. w Polsce); w Rosji carskiej Ochrana, w ZSRR odpowiednie wydziały Ogólnorosyjskiej Nadzwyczajnej Komisji do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (Czeka), następnie GPU, NKWD i Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego przy Radzie Ministrów ZSRR (KGB), który po likwidacji ZSRR został 1991 przekształcony w służbę wywiadowczą Federacji Ros.; wywiad wojskowy jest od 1920 domeną GRU (Gławnoje Razwiedywatielnoje Uprawlenije), zwalczaniem dezercji i szpiegostwa w armii zajmowała się podczas II wojny światowej formacja Smiersz (Smiert´ szpionam!); w Niemczech — wywiad wojskowy Abwehra oraz wywodzące się z ruchu nazistowskiego SD i Gestapo, scalone 1939 w Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA); po wojnie w zachodnich strefach okupacyjnych Niemiec powołano tzw. Organizację Gehlena (GO), z której 1956 powstała Federalna Służba Informacyjna (Bundesnachrichtendienst, BND); zadania kontrwywiadowcze pełni zał. 1950 Federalny Urząd Ochrony Konstytucji (Bundesamt für Verfassungschutz, BfV); w NRD działało Minist. Bezpieczeństwa Państw. (Ministerium für Staatssicherheit, Stasi), łączące inwigilację ludności z wywiadem (należącym do kompetencji specjalnej agencji Hauptvervaltung für Aufklärung, HVA); we Francji — Gł. Dyrekcja Bezpieczeństwa Państw. (Direction Générale de la Sécurité Extérieure, DGSE), zał. 1981 na bazie działającej od 1947 Służby Dokumentacyjnej Wywiadu i Kontrwywiadu (Service de Documentation Extérieure et de Contre-Espionage, SDECE); kontrwywiadem zajmuje się Dyrekcja Obserwacji Terytorialnej (Direction de la Surveillance du Territoire, DST); w USA gł. służbą wywiadu jest Centralna Agencja Wywiadowcza (CIA), największa oprócz KGB organizacja wywiadowcza świata; wywiad wojskowy należy do kompetencji Agencji Wywiadu Obronnego (Defence Intelligence Agency, DIA), zał. 1961, ponadto działają odrębne organizacje wywiadowcze 3 rodzajów sił zbrojnych; kontrwywiad jest domeną Federalnego Biura Śledczego (FBI); rozbudowanymi służbami wywiadu dysponują też: Chiny, Japonia (wywiad przemysłowy), Włochy (rozpoznawanie międzynar. terroryzmu) i Izrael (Mosad, Shin Bet — agenda odpowiedzialna za bezpieczeństwo wewn.).

Zaczątki nowoczesnego wywiadu polskiego sięgają Księstwa Warsz. i wiążą się z działalnością gen.: M. Sokolnickiego, J.B. Załuskiego, S. Fiszera, A. Rożnieckiego; w II Rzeczypospolitej wywiad koncentrował się w Sztabie Generalnym WP (II Oddział), podczas II wojny światowej funkcjonowały służby wywiadowcze regularnych formacji wojsk. oraz AK i in. organizacji konspiracyjnych; w PRL zarówno wywiad wojskowy (Gł. Zarząd Informacji WP, Wojsk. Służba Wewn., II Zarząd Sztabu Generalnego), jak i cywilny (odpowiednie wydziały UB, MBP, MSW, SB) działały w ramach imperialnych celów strategicznych ZSRR i były zależne od KGB; oficjalne rezydentury KGB i GRU istniały w Polsce do III 1991; w III Rzeczypospolitej 1990 powołano Wojsk. Służby Informacyjne (WSI, rozwiązane 2006) oraz Urząd Ochrony Państwa (UOP), którego zadania 2002 przejęła Agencja Wywiadu (AW) i Agencja Bezpieczeństwa Wewn. (ABW). Do sukcesów polskiego wywiadu należy rozpoznanie 1928–34 struktury armii niem. przez mjra J. Sosnowskiego, odtajnienie niem. systemu szyfrowego (Enigma), zdobycie i przekazanie aliantom informacji o pociskach V; największym osiągnięciem wywiadu PRL było zdobycie w latach 70. przez kpt M. Zacharskiego planów amer. systemu antyrakietowego Patriot i in. technologii wojsk.; do najgłośniejszych przypadków współpracy Polaków z wywiadem państw zachodnich należą sprawy pułkownika J. Pawłowskiego i pułkownika R. Kuklińskiego; 1948 władze komunist. straciły rotmistrza W. Pileckiego, oskarżonego o kierowanie wywiadem na rzecz władz RP na uchodźstwie.