literatura faktu,
termin określający różnorodne odmiany piśmiennictwa dokumentarnego, mówiącego o zdarzeniach autentycznych, dziejących się w czasie historycznym, w realnej przestrzeni geograficznej i społecznej.
literatura faktu
Encyklopedia PWN
Zdarzenia takie są relacjonowane przez naocznego świadka, obserwatora, uczestnika bądź sprawcę lub są odtwarzane w relacji pośredniej na podstawie wiadomości źródłowych (dokumentów). W przeciwieństwie do artystycznej prozy literackiej, a w szczególności powieści, gatunki literatury faktu z założenia nie posługują się fikcją w przedstawianiu rzeczywistości. Ten rodzaj piśmiennictwa określa się także mianem literatury dokumentu bądź literatury autentyku. Nazwa „literatura faktu” pojawiła się w polskiej terminologii literackiej i dziennikarskiej na przełomie lat 20. i 30. XX w.
Do literatury faktu w ściślejszym znaczeniu zalicza się formy wypowiedzi dokumentarnej: kronikę, dziennik zdarzeń (dziennik), relację opisową (w tym opis podróży, tzw. podróż), biografie i in. odmiany piśmiennictwa historycznego, dawnego (np. Tacyt Roczniki, Plutarch Żywoty równoległe — polski przekład 11 części pt. Żywoty sławnych mężów, D. Defoe Dziennik roku zarazy) i XX-wiecznego (A. Frank Dziennik: (Oficyna) 12 czerwca 1942–1 sierpnia 1944, E. Ringelblum Kronika getta warszawskiego, wrzesień 1939–styczeń 1943), a ponadto formy wypowiedzi wyrosłe na gruncie nowożytnego dziennikarstwa — informację faktograficzną, sprawozdanie, korespondencję, wywiad (K. Kąkolewski Co u pana słychać?) wraz z jego odmianą określaną jako wywiad-rzeka, relację dokumentarną i reportaż (M. Wańkowicz Na tropach Smętka); wg niektórych klasyfikacji także felieton i publicystyczny esej (np. E.E. Kisch Jarmark sensacji, C. Malaparte Kaputt, K. Pruszyński Podróż po Polsce, J. Czapski Na nieludzkiej ziemi, E. Osmańczyk Sprawy Polaków, R. Kapuściński Imperium, S. Kisielewski Dzienniki).
Do literatury faktu w szerszym znaczeniu zalicza się również teksty o charakterze „dokumentu osobistego”; dokumentują one życie własne autora wypowiedzi w perspektywie teraźniejszej, jak: dziennik intymny (H.F. Amiel, A. Gide, S. Żeromski, W. Gombrowicz), także dzienniki będące zarazem kroniką życia społecznego, literackiego i intelektualnego epoki (E. i J. de Goncourt, G. Herling-Grudziński Dziennik pisany nocą), list (pani de Sévigné, Z. Krasiński, J. Słowacki), rozmowa (A. Wat Mój świat. Pamiętnik mówiony, H. Krall Zdążyć przed panem Bogiem), bądź przeszłej, jak: autobiografia, wspomnienie, pamiętnik (np. Cezar Pamiętniki o wojnie galijskiej i Pamiętniki o wojnie domowej).
W praktyce pisarskiej wyżej wymienione odmiany literatury faktu łączą się; przenikają także do literatury pięknej, w szczególności do powieści, kształtując różnorodne odmiany gatunkowe, jak np. powieść-dziennik, powieść-pamiętnik, powieść — biograficzna, podróżnicza, reportażowa. Z kolei literatura faktu czerpie z powieści techniki narracji i beletryzacji zdarzeń.
Czesław Niedzielski
Bibliografia
K. Kąkolewski Wokół estetyki faktu, „Studia Estetyczne” 1965 t. 2;
Cz. Niedzielski O teoretycznoliterackich tradycjach prozy dokumentarnej (podróż — powieść — reportaż), Toruń 1966;
R. Sulima Dokument i literatura, Warszawa 1978;
J. Jarzębski Kariera autentyku, w: tegoż Powieść jako autokreacja, Warszawa 1984;
M. Gołaszewska Poetyka faktu. Szkic z pogranicza estetyki i teorii literatury, Wrocław 1984;
R. Nycz Sylwy współczesne. Problemy konstrukcji tekstu, Wrocław 1984;
M. Czermińska Autobiografia i powieść, czyli pisarz i jego postacie, Gdańsk 1987;
R. Zimand Rozmowa z... Dokument czy literatura, w: tegoż Czas normalizacji. Szkice czwarte, Londyn 1989;
M. Głowiński Dokument jako powieść, w: tegoż Poetyka i okolice, Warszawa 1992;
Z. Ziątek Wiek dokumentu, Warszawa 1999.
