powieść
 
Encyklopedia PWN
powieść,
podstawowy gatunek epicki czasów nowożytnych, obejmujący utwory prozą o swobodnej i elastycznej kompozycji; najefektywniej spośród wszystkich gatunków literackich pełni funkcję poznawczą.
Koniecznym elementem struktury powieściowej, a zarazem głównym nośnikiem treści poznawczych jest rozbudowana, zwykle wielowątkowa fabuła, obejmująca dzieje licznych bohaterów i środowisk społecznych; świat fikcyjny, przedstawiony w powieści, przez dobór materiału i kompozycję fabularną sugeruje określoną wizję świata rzeczywistego, zgodną z wiedzą autora i jego światopoglądem. Układ fabuły motywują: cel poznawczy i ideowo-artystyczny zamysł autora; skrajnymi przypadkami ich dominacji są: powieść dokumentalna, dążąca do odtworzenia rzeczywistości przez maksymalne ograniczenie fikcji, oraz powieść z tezą (francuskie roman à thèse), o schematycznej fabule służącej ilustracji idei autora. Świat powieściowy powstaje w toku wypowiedzi narratora (narracja). Jako odrębny gatunek powieść ukształtowała się w XVIII w., kontynuując wielowiekowy rozwój form epiki prozatorskiej (fabularnej prozy antycznej, średniowiecznych apokryfów, romansów, opowieści rycerskich oraz powieści łotrzykowskiej, powiastki filozoficznej, a także form prozy dokumentalnej i publicystycznej); powstały odmiany: powieść dydaktyczno-psychologiczna, obyczajowa, awanturnicza, utopijna (J. Swift, D. Defoe, H. Fielding, S. Richardson, L. Sterne, A.R. Lesage, J.J. Rousseau, J.W. Goethe, I. Krasicki); z tendencji preromantycznej narodziła się powieść grozy, zwana też powieścią gotycką, o sensacyjnej akcji, rozgrywającej się w scenerii gotyckich zamków i klasztorów, w atmosferze fantastyki i tajemniczości, obfitująca w efekty makabryczne (H. Walpole, A. Radcliffe, M.G. Lewis, Ch.R. Maturin, w Polsce A. Mostowska, J. Potocki), wywierające wpływ na ukształtowanie się romantycznego stylu frenetycznego. W epoce romantyzmu ukształtowała się powieść historyczna (W. Scott, V. Hugo), powieść psychologiczna (F.R. Chateaubriand, E.J. Brontë), powieść fantastyczna (E.T.A. Hoffmann). Powieść realistyczna XIX w. stała się wzorem, określającym klasyczne cechy gatunku: równowaga między fikcją a obrazem rzeczywistości, wszechwiedzący narrator prezentujący obiektywną wizję świata (zjawiska społeczne, historyczne, psychologiczne), konstrukcja fabuły zachowująca życiowe prawdopodobieństwo (przyczynowe i chronologiczne zasady układu zdarzeń); twórcami powieści realistycznej byli: Stendhal, H. de Balzac, Ch. Dickens, I. Turgieniew, L. Tołstoj, F. Dostojewski, G. Flaubert, w Polsce — B. Prus, E. Orzeszkowa, H. Sienkiewicz.
Od naturalizmu (É. Zola) i modernizmu (H. James, J. Conrad, W. Berent, S. Żeromski) powieść podlega eksperymentom artystycznym (wpływ powieści psychologicznej M. Prousta), zakłócającym klasyczne zasady, głównie poprzez zbliżenie do innych rodzajów prozy, np. eseju (Th. Mann, H. Broch, R. Musil), motywację artystyczną czyniącą proces powstawania powieści głównym tematem (K. Irzykowski, A. Gide), luźną kompozycję sugerującą swobodny, czasem jednoczesny przebieg zdarzeń (V. Woolf, J. Joyce, W. Faulkner, strumień świadomości), kreowanie obrazu rzeczywistości wg zasad paraboli poetyckiej i konwencji snu (F. Kafka, B. Schulz, M. Bułhakow, A. Płatonow) lub wg autonomicznych zasad fikcji (tzw. nowa powieść — C. Simon, N. Sarraute, A. Robbe-Grillet). Wyraźną tendencją powieści późnego modernizmu (S. Beckett, W. Nabokow, J.-P. Sartre, W. Gombrowicz) staje się łączenie artystycznego eksperymentu z problematyką filozoficzną i antropologiczną (zagadnienie granic i warunków poznania, zwłaszcza językowego, koncepcja człowieka i jego związków ze społeczeństwem). Inny ważny nurt powieści XX w. podejmuje refleksję etyczną i polityczną (wolność a władza, jednostka a doświadczenie totalitaryzmu) w konwencji antyutopii (J. Zamiatin, A. Huxley, G. Orwell, A. Zinowjew), prozy dokumentalnej (J. Dos Passos, B. Pilniak) czy dokumentalno-politycznej (G. Herling-Grudziński, A. Sołżenicyn, J. Mackiewicz). Refleksja metaartystyczna, będąca istotną cechą literatury XX w., stanowi ośrodkową tendencję tzw. literatury wyczerpania (J. Barth, J. Cortázar, L. Buczkowski, A. Kuśniewicz), ukazującej zużycie ekspresywno-przedstawieniowych konwencji literatury w formach jawnej gry z tradycją literacką (parodia, pastisz, stylizacja, kolaż). Rozwijający się w ostatnim 30-leciu nurt powieści postmodernistycznej (G. García Márquez, S. Rushdie, C. Fuentes, Th. Pynchon, E. Doctorow, U. Eco, M. Kundera, T. Parnicki, S. Lem, T. Konwicki) utrzymuje zainteresowanie intertekstualnymi cechami i związkami powieści, przenosi punkt ciężkości z problematyki epistemologicznej (prawda a fałsz, subiektywizm a obiektywizm) na ontologiczną (fikcja a rzeczywistość), a do cech dla siebie charakterystycznych zalicza: świadome przemieszanie form wysokich (literackich) i niskich (pozaliterackich), historii i fikcji, opowiadania atrakcyjnej fabuły z refleksją o sztuce opowiadania, połączenie w utworze przeciwstawnych poetyk (science fiction i powieść historyczna, mityzacja rzeczywistości i jej hiperrealistyczny zapis, metapowieściowa refleksja i historiograficzna narracja), wprowadzanie powieści w opozycyjne obiegi komunikacyjne (elitarny i masowy), zwracanie się zarazem do czytelnika wyrafinowanego i prostodusznego.
Bibliografia
M. GŁOWIŃSKI Gry powieściowe. Szkice z teorii i historii form narracyjnych, Warszawa 1973;
S. EILE Światopogląd powieści, Wrocław 1973;
J. JARZĘBSKI Powieść jako autokreacja, Kraków 1984;
K. BARTOSZYŃSKI Powieść w świecie literackości, Warszawa 1991;
H. MARKIEWICZ Teorie powieści za granicą. Od początków do schyłku XX w., Warszawa 1995.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia