Cervantes Saavedra Miguel

Cervantes Saavedra

[serwạntes s.]

Miguel de , ur. 29 IX 1547(?), Alcalá de Henares, zm. 22 IV 1616, Madryt,

najwybitniejszy pisarz hiszpański; twórca nowożytnej powieści europejskiej, autor słynnego Don Kichota.

Urodził się 29 IX 1547 (?) w Alcalá de Henares. Pochodził z podupadłej rodziny szlacheckiej, był synem felczera, do 22. roku życia przebywał w Valladolid, Sewilli i Madrycie; o jego studiach nie wiadomo nic pewnego, poza tym, że był ulubionym uczniem erazmianina J. Lópeza de Hoyos. Skazany za udział w pojedynku na banicję, schronił się 1569 do Włoch, gdzie wstąpił na służbę u przyszłego kardynała G. Acquavivy; wkrótce zaciągnął się do wojska. Ranny w bitwie morskiej z Turkami pod Lepanto (1571), utracił władzę w lewej ręce (faktowi temu zawdzięczał swój sławny przydomek el manco de Lepanto ‘kaleka spod Lepanto’). Gdy 1575 wracał do Hiszpanii, galera, na której płynął, padła łupem korsarzy tureckich; 1575–80 przebywał w niewoli w Algierze, podejmując czterokrotnie desperackie próby ucieczki, aż wreszcie, wykupiony przez braci trynitarzy, powrócił do ojczyzny. Związał się, również w życiu osobistym, ze środowiskiem teatralnym Madrytu; z romansu z zamężną aktorką urodziła się córka; w tym samym roku (1584) ożenił się z 19-letnią C. de Palacios, pochodzącą z prowincji La Mancha; tam właśnie (w Esquivias) znalazł swój pierwszy dom. Kolejne lata życia Cervantesa Saavedry były okresem ciężkiej walki o byt, np. w Sewilli (1587–1600), gdzie przez dłuższy czas pełnił m.in. funkcję komisarza prowiantowego hiszpańskiej floty, tzw. Niezwyciężonej Armady, a następnie poborcy podatkowego, narażając się na liczne konflikty i kłopoty; oskarżony o nadużycia i utratę zgromadzonych sum (powierzonych nierzetelnemu bankierowi), kilkakrotnie trafiał do więzienia; tam prawdopodobnie zrodził się pomysł Don Kichota. W 1603 osiedlił się w Valladolid, gdzie przebywał dwór Filipa III; 1606, w ślad za królewskim dworem, przeniósł się do Madrytu.

Od Galatea do Don Kichota

Na 1580–1616 przypada najbardziej intensywna działalność pisarska Cervantesa Saavedry, który pobytowi we Włoszech zawdzięczał niewątpliwie głębokie przywiązanie do kultury renesansowej, a bogactwu gorzkich doświadczeń życiowych — znajomość świata i ludzi. Pierwszym większym dziełem Cervantesa Saavedry był konwencjonalny romans pasterski Galatea (1585). W 1581–90 powstały też liczne utwory dramatyczne, spośród których należy wymienić oparte na wspomnieniach z okresu niewoli algierskiej El trato de Argel i Los baños de Argel oraz patriotyczną tragedię El cerco de Numancia (1584). W 1615 wydał tom Ocho comedias y ocho entremeses nuevos; zawarte w nim komedie ujawniają wpływ dramaturgii Lopego de Vega, a intermedia, mające formę realistycznych szkiców obyczajowych, stanowią najwartościowszą i najtrwalszą część jego spuścizny dramatopisarskiej. W tym najpłodniejszym okresie twórczości pisarza ukazał się także żartobliwy poemat Viaje al Parnaso (1614) i utwory reprezentujące dominującą w jego dorobku prozę narracyjną; są to zróżnicowane tematycznie i stylistycznie Nowele przykładne (1613), fantastyczno-idealistyczna powieść Niezwyczajne przygody Persilesa i Sigismundy (wydanie pośmiertne 1617), a przede wszystkim — słynny Don Kichot (cz. 1 1605, cz. 2 1615), którego oryginalny tytuł brzmiał pierwotnie: El ingenioso hidalgo Don Quixote de la Mancha (cz. 1), Segunda parte del ingenioso caballero Don Quixote de la Mancha (cz. 2). Rozgłos, z jakim w Hiszpanii i poza nią spotkała się pierwsza część dzieła, skłonił anonimowego autora, posługującego się pseudonimem A. Fernández de Avellaneda, do opublikowania (1614) jej apokryficznej kontynuacji o znamionach plagiatu (wydanie polskie Don Kichote 1997), co boleśnie dotknęło Cervantesa Saavedrę. Osamotniony i ciężko chory na puchlinę wodną, pisarz zmarł 22 IV 1616 w Madrycie, po przygotowaniu do druku Persilesa i został pochowany na klasztornym cmentarzu sióstr trynitariuszek bosych; dokładne miejsce jego spoczynku nie zostało oznaczone i największy twórca swej epoki nie posiada dziś własnego grobu.

Don Kichot, pomyślany początkowo jako parodia poczytnych w XVI w. romansów rycerskich typu Amadís de Gaula, rozwinął się w dzieło dające niezrównaną charakterystykę społeczeństwa hiszpańskiego okresu Złotego Wieku. Jego budzący na przemian podziw i śmieszność bohater, Don Kichot, ubogi szlachcic, który, wyruszając na poszukiwanie przygód, nadał sobie owo tak później sławne imię, oraz wierny towarzysz jego wypraw, giermek Sancho Pansa, stali się postaciami przysłowiowymi o walorach ogólnoludzkich symboli, pobudzającymi wiele pokoleń do rozważań nad dwoistością ludzkiej natury, nad relacjami między jednostką porywającą się na otaczający świat a brutalną rzeczywistością. Setki wydań i przekładów w różnych częściach świata oraz niezliczone interpretacje i komentarze są dowodem ponadczasowej aktualności tej najbardziej może sugestywnej i przenikliwej satyry, jaką człowiek napisał kiedykolwiek na samego siebie, będącej zarazem niezrównaną syntezą rzeczywistości i fantazji.

Recepcja w Polsce

Cervantes Saavedra jest znany w Polsce przede wszystkim jako autor Don Kichota, adaptowanego początkowo za pośrednictwem języka francuskiego (Historia, czyli Dzieje i przygody przedziwnego Don Quiszotta z Manszy 1786, przekład F. Podoski; Don Kiszot z Manszy 1855, przekład W. Zakrzewski); pełne tłumaczenia oryginału ukazały się dopiero w XX w. (Przemyślny hidalgo Don Kichot z Manczy 1932, wydanie uzupełnione 1952, przekład E. Boyé; Przemyślny szlachcic Don Kichote z Manczy 1955, przekład A.L. Czerny i Z. Czerny); istnieją też liczne przeróbki przeznaczone dla dzieci i młodzieży, tak XIX-wieczne, jak i współczesne (m.in. Boyé, J. Wittlina i W. Woroszylskiego). Z innych utworów przekładano: Galateę (1787, anonimowe tłumaczenie francuskiej wersji J.P. Floriana), Nowele przykładne (m.in. Leokadia 1790, adaptacja La fuerza de la sangre; Szklany człowiek 1881, dokonana przez L. Siemieńskiego adaptacja El licenciado Vidriera; wybór 5 nowel w tłumaczeniu Z. Milnera 1913; Cyganeczka w tłumaczeniu F. Baturewicza 1925; pełne wydanie zbioru w tłumaczeniu Milnera i Z. Karczewskiej-Markiewicz 1976), Intermedia (1967, przekład Z. Szleyen), wreszcie — Niezwyczajne przygody Persilesa i Sigismundy (1980, przekład Szleyen). Na scenie wystawiano zarówno niektóre intermedia, z Teatrem cudów na czele (w tłumaczeniu E. Leszczyńskiego 1921, E. Martuszewskiego 1950 i 1953, Szleyen 1965), jak też teatralne adaptacje Don Kichota (m.in. autorstwa L. Zamkow i Z. Kopalki).

Nagroda Cervantesa

Dla uczczenia pamięci pisarza ustanowiono w Hiszpanii Nagrodę Cervantesa, która zyskała sobie rangę największego wyróżnienia literackiego przyznawanego pisarzom tworzącym w języku hiszpańskim za całokształt ich dzieła; kandydatów do tej nagrody zgłaszają narodowe Akademie Języka i Literatury krajów hispanojęzycznych; wręczana jest uroczyście (od 1976) przez króla Hiszpanii w auli uniwersytetu w Alcalá de Henares w rocznicę śmierci pisarza.

Bibliografia

Obras completas, t. 1–3, Madrid 1993–94;

El ingenioso hidalgo Don Quijote de la Mancha, wyd. kryt. pod redakcją F. Rico, Madrid 1998.

Dore Gustave, ilustracja do Don Kichota M. de Cervantesa, drzeworyt

Madryt, pomnik Cervantesa z postaciami Don Kichota i Sancho Pansy, Madryt

Cervantes Saavedra Miguel de, Don Kichot i Sancho Pansa, rysunek P. Picasso