podróż

podróż,

w znaczeniu „opisu podróży”, jeden z najstarszych, pierwotnych gatunków prozy.

W starożytności występowała gł. w postaci użytkowej, jako nauk. sprawozdanie, opis wędrówki charakteryzujący miejscowości, mieszkańców, zabytki lub jako przewodnik zawierający także informacje, zalecenia, ostrzeżenia dotyczące przebytej trasy: gr. periḗgēsis, np. Wędrówki po Helladzie Pauzaniasza, łac. itinerarium (itinerariusz), np. Itinerarium Antonioni (III w. n.e.). W średniowieczu popularne stały się opisy pielgrzymek do miejsc kultu rel., zwłaszcza do Ziemi Świętej, i pojawiły się pierwsze relacje z wypraw do egzotycznych krajów (Marco Polo Opisanie świata). Relacje podróżników i odkrywców zaczęły dominować w okresie renesansu i stały się najtrwalszym składnikiem podróżopisarstwa także w następnych wiekach, wchodząc w związki z problematyką wypraw nauk., handl., wojennych, dyplomatycznych, wreszcie — turystycznych. Ich pozycję utrwaliły wielotomowe cykle wydawnicze, publikowane w Anglii już od przeł. XVI i XVII w., we Francji od poł. XVIII w. Faktycznym relacjom z odkrywania „nowych światów” towarzyszył rozwój podróżniczej konwencji utopii (Th. More Utopia, T. Campanella Miasto słońca, F. Bacon Nowa Atlantyda). W XVIII w. zarówno fabularny schemat p., jak i jej formy (dziennik, list, pamiętnik) odegrały ważną rolę w narodzinach nowoż. powieści (D. Defoe Robinson Cruzoe, J. Swift Podróże Guliwera, L. Sterne Podróż sentymentalna), a także np. powiastki filoz. (Wolter Kandyd). Sama p. również stała się samodzielnym gatunkiem lit., podejmując takie zadania, jak rozpoznanie odrębności tradycji hist., kultury, obyczajowości poznawanych krajów, oraz przyswajając elementy eseju, traktatu, artykułu publicyst. i impresji poet. (J.W. Goethe Podróż włoska, F.R. de Chateaubriand Opis podróży z Paryża do Jerozolimy, G. Byron Wędrówki Czajld Harolda). W tej postaci p. przetrwała do dziś, a obecnie przeżywa swoisty renesans, służąc problematyce dialogu kultur (C. Magris Dunaj).

Początki podróżopisarstwa w Polsce wiążą się z pielgrzymkami (M.K. Radziwiłł Peregrynacja abo pielgrzymowanie do Ziemi Świętej) i misjami dyplomatycznymi do Turcji w XVI i XVII w., największe osiągnięcia zaś przypadają na okres jego usamodzielniania się jako gatunku lit. (od Podróży do Turcji i Egiptu J. Potockiego, Podróży do Ziemi Świętej z Neapolu J. Słowackiego, do Listów z podróży do Ameryki H. Sienkiewicza). Na charakter i geogr. zakres polskich p. w XIX w. decydująco wpłynęła potrzeba ocalenia tożsamości kraju pod zaborami oraz znaczna liczba autorów rekrutujących się spośród emigrantów i zesłańców. W XX w. są kontynuowane wszystkie wzorce p., z lit. na czele (J. Iwaszkiewicz Podróże do Włoch, Podróże do Polski, Z. Herbert Barbarzyńca w ogrodzie).

W odrębnej serii poświęconej opisom p., wyd. przez PIW, ukazały się klas. pozycje gatunku, np. Obrazy Włoch P. Muratowa.

Zygmunt Ziątek

Bibliografia

Cz. Niedzielski O teoretycznoliterackich tradycjach prozy dokumentarnej. (Podróż — powieść — reportaż), Toruń 1966;

L. Casson Podróże w starożytnym świecie, Wrocław 1981;

S. Burkot Polskie podróżopisarstwo romantyczne, Warszawa 1988;

Polskie opisanie świata. Studia z dziejów poznania kultur ludowych i plemiennych, wybór i opracowanie A. Kuczyński, t. 1–2, Wrocław 1994–97.

Dictionnaire historique, thématique et technique des littératures, éd. J. Demougin, vol. 2, Paris 1986.