Uzbekistan. Historia

Uzbekistan. Historia.

Tereny współczesnego Uzbekistanu w starożytności zamieszkiwała jedna z grup indoeuropejskich, plemiona północnoirańskie. Nie później niż na początku I tysiąclecia p.n.e. nastąpił wśród nich podział na koczowników-pasterzy oraz osiadłych rolników, biegłych w sztuce nawadniania pól. Konsekwencją podziału było powstanie pierwszych państw, a właściwie związków plemienno-terytorialnych: Chorezmu, Sogdiany i Baktrii. W VI w. p.n.e. krainy te weszły w skład monarchii Achemenidów i — z wyjątkiem Chorezmu, który uniezależnił się wcześniej — pozostały w niej do czasu najazdu Aleksandra III Wielkiego (IV w. n.e.). Po śmierci Aleksandra Wielkiego przypadły one, wraz z większością jego azjat. zdobyczy, Seleukosowi I Nikatorowi i jego potomkom Seleucydom. W połowie III w. p.n.e. Baktria usamodzielniła się jako państwo grecko-baktryjskie, które wkrótce objęło także Sogdianę. Po jego upadku w II w. p.n.e., spowodowanym m.in. najazdem Tocharów, terytorium obecnego Uzbekistanu uległo politycznemu rozdrobnieniu.

Na początku naszej ery wszystkie te kraje, a także Chorezm, ponownie zjednoczyła dynastia Kuszanów. Podczas jej panowania nastąpił rozkwit handlu (Jedwabny Szlak) i kultury (głównie buddyjskiej). W III–IV w. państwo Kuszanów rozpadło się. Jego ziemie stały się terenem konfrontacji sasanidzkiego Iranu i nomadów: początkowo Heftalitów, potem Turków. Koczownicy nie ingerowali zbytnio w życie tubylców i zwykle zadawalali się narzucaniem ich władcom swego zwierzchnictwa i opodatkowaniem gospodarki. Pod koniec VII w. ziemie obecnego Uzbekistanu zamieszkiwały ludy mówiące językami irańskimi i tureckimi, wyznające zoroastryzm, manicheizm, nestorianizm oraz buddyzm, podzielone na kilkadziesiąt państewek, z których 15 tworzyło luźną federację skupioną wokół księcia Samarkandy. Władcy państewek (w większości Sogdyjczycy) pozostawali w zależności lennej od wodzów ord tureckich, będących często wasalami chińskiej dynastii Tang.

Na początku VIII w. do Sogdiany wtargnęli Arabowie, których zaborczość i forsowana islamizacja wywołała zacięty opór. Władza Bagdadu nad podbitymi ziemiami w Azji Środkowej nie zdążyła się na dobre ugruntować i w IX w. zaczęła przechodzić w ręce lokalnych namiestników, dających niekiedy początek własnym dynastiom. Pierwsza z nich Tahirydzi (IX w.), była jeszcze pochodzenia arabskiego i rządziła w imieniu kalifa, ale druga Samanidzi (IX–X w.), wywodziła się z Sogdiany i była niezależna. W późniejszych czasach, niemal wyłącznie rządziły dynastie tureckie: Ghaznawidów (X–XII w.), rywalizujących z nimi Karachanidów (X–XIII w.), którym XI–XII narzucili swe zwierzchnictwo Seldżucy. Potem wprawdzie hegemonię objęli mongolscy Karakitajowie (XII w.), ale wkrótce (ok. 1204) odebrali im ją tureccy władcy Chorezmu. Za rządów tych dynastii szerzył się islam.

Najazd Mongołów 1219–21 spowodował nie tylko olbrzymią liczbę ofiar, ale także zniszczenie miast i systemów nawadniających, wymuszone migracje, przerwanie ustalonych w ciągu wieków powiązań handlowych. Pod panowaniem Mongołów terytorium dzisiejszego Uzbekistanu wchodziło w skład 2 ułusów: Dżocziego i Czagataja. W miarę jak spójność imperium słabła ulegały one stopniowemu rozdrobnieniu, czemu towarzyszyły wojny i szybka turkizacja feudałów mongolskich. Jednym z nich był Timur; władca ten zjednoczył ziemie obecnego Uzbekistanu i uczynił z nich centrum państwa, z którym liczono się od Egiptu po Litwę. Mimo że wśród następców Timura nie brakowało wybitnych postaci (Uług Beg, Babur), jego imperium rychło się rozpadło. Wykorzystali to przybyli spod Uralu koczowniczy Uzbecy, zajmując w XV w. zachodnią część Azji Środkowej. Wprawdzie późniejsze niepowodzenia (secesja Kazachów, kontrofensywa Persów) znacznie uszczupliły ich siły, niemniej jednak tereny, które obecnie stanowią Uzbekistan udało im się zająć na stałe. Jeszcze w XVI w. ich pierwotne państwo (chanat Szejbanidów) rozpadło się na 2 mniejsze chanaty bucharski i chiwański. Na przełomie XVII i XVIII w. dołączył do nich chanat kokandzki, utworzony w wyniku oderwania się jednej z bucharskich prowincji. W latach 40. XVIII w. Bucharę i Chiwę na krótko zawojował perski szach Nadir. Jego najazd ujawnił słabość tych państw i przyczynił się pośrednio do upadku rządzących nimi dynastii. W Bucharze, przemianowanej 1747 na emirat, władzę objęła dynastia Mangyt (panowała 1753–1920), która zastąpiła skompromitowanych Dżanidów (1593–1753). W 1. połowie XIX w. Mangytom udało się ukrócić panującą w Bucharze anarchię feudalną i przeprowadzić pewne reformy, które, wobec narastającego zagrożenia ze strony Rosji, okazały się mocno spóźnione.

Pierwsze kontakty Rosjan z Uzbekami zaczęły się w XVII w., pierwsza próba podboju w następnym wieku. Podjęta 1717 wyprawa na Chiwę nie przyniosła sukcesu. Niepowodzeniem zakończyły się także wyprawy 1839–40. Warunki przeprowadzenia skutecznej akcji militarnej zaistniały dopiero w 2. poł. XIX w. Zapewniwszy sobie uprzednio panowanie na stepach kazachskich, Rosjanie zneutralizowali Kokand, a następnie uderzyli na Bucharę i Chiwę. Ziemie zlikwidowanego 1876 Kokandu włączono do generał-gubernatorstwa turkiestańskiego, a 2 pozostałe państwa przekształcono w protektoraty: Bucharę 1868, Chiwę 1873. Po podboju jednym z pierwszych posunięć zaborców była budowa kolei. Pozwoliło to następnie rozwinąć na dużą skalę uprawę bawełny, stworzyć zalążki przemysłu wydobywczego i skierować do Turkiestanu przesiedleńców z guberni centralnych. W 1916 ogólne niezadowolenie, pogłębione jeszcze ograniczeniami czasu wojny, doprowadziło do wybuchu tzw. powstania turkiestańskiego, wkrótce stłumionego przez wojsko.

Obalenie caratu w wyniku rewolucji lutowej 1917 wskrzesiło nadzieje na demokratyzację, ale przekreślił je wybuch rewolucji październikowej: XI 1917 bolszewicy zagarnęli władzę w Taszkencie. W II 1918 czerwoni zlikwidowali Autonomię Kokandzką utworzoną przez białych i IV 1918 utworzyli Turkiestańską ASRR., a 1920 obalili monarchie w Bucharze i Chiwie. Ich zwycięstwa zahamował ruch basmaczy w Ferganie i tzw. Bucharze Wschodniej, zwłaszcza kiedy dowództwo nad nimi objął Enver Paşa (1921). Po śmierci Envera (1922) większość oddziałów basmaczy została rozbita, ale ich resztki dawały o sobie znać nawet jeszcze w latach 30. W 1924, wobec pewnego już zwycięstwa militarnego, władze sowieckie przystąpiły do generalnej przebudowy miejscowej administracji. Republiki: bucharska, chorezmijska i turkiestańska, zostały zlikwidowane, a na ich terenach utworzono kilka nowych, w założeniu narodowych, z których jedną była Uzbecka SRR. Początkowo obejmowała ona prawie całe terytorium dawnego emiratu bucharskiego, razem z Tadżykistanem, który wszedł w jej skład jako Tadżycka ASRR. W 1929 Tadżykistan uzyskał status republiki związkowej i został odłączony od Uzbekistanu. W 1936 do Uzbekistanu przyłączono Karakałpacką ASRR. Trwającej 1929–32 kolektywizacji rolnictwa towarzyszyło nasilenie terroru, także wobec inteligencji i duchowieństwa muzułmańskiego. W latach 40. do Uzbekistanu przesiedlono m.in. Turków Meschetyńskich z Gruzji.

Ogłoszenie przez M. Gorbaczowa polityki pierestrojki (1985) sprzyjało ujawnieniu się narodowych i religijnych oczekiwań społeczeństwa. Rozkład systemu sowieckiego po nieudanej próbie obalenia prezydenta Gorbaczowa (pucz w Moskwie VIII 1991) umożliwił proklamowanie 31 VIII 1991 niepodległości Uzbekistanu przez jego Radę Najwyższą. W XII 1991 Uzbekistan przyłączył się do WNP. Władzę nadal sprawowali komuniści, przemianowani XI 1991 na Ludowo-Demokratyczną Partię Uzbekistanu. Jej przywódca, a także prezydent I. Karimov wprowadził w kraju rządy autorytarne. Patronuje ostrożnej transformacji politycznej (w Uzbekistanie nie ma legalnych partii opozycyjnych) i gospodarczej. Przeciwnikami Karimova są nielegalne ugrupowania fundamentalistów muzułmańskich. Ich działalność wpłynęła na zacieśnienie wojskowej współpracy z Rosją (1999) oraz nawiązanie jej z USA (2000). Wiosną 2004 doszło do kolejnej fali zamachów i starć zbrojnych. Uzbekistan uczestniczy w zwalczaniu terrorystów islamskich w Azji Środkowej.