Uzbekistan. Literatura

Uzbekistan. Literatura.

Rozwijała się w nurcie literatur ludów tur., czerpiąc gł. z rodzimej twórczości lud. i klas. literatury perskiej; do najstarszych zabytków włącza się często — należące do literatury karachanidzkiej — utwory pisane w języku karłuckim w okresie panowania Karachanidów (XI–XII w., na znacznej części m.in. ob. Uzbekistanu): poemat dydaktyczny Jusufa Has Hadżiba Kutadgu bilig [‘wiedza uszczęśliwiająca’], zw. zwierciadłem książąt (1069); słownik arab.-tur. Mahmuda z Kaszgaru Diwan lughat at-Turk [‘dywan języka tureckiego’] (1073), zawierający liczne utwory poet. w języku tur., oraz Ahmeda Jesewiego Diwan-i hikmat [‘dywan hikmatów’] z XII w., będący zbiorem wierszy o treści sufickiej; literatura starouzb., zw. też. czagatajską, zaczęła kształtować się w 2. poł. XIV w., za panowania Timurydów (1370–1507); ośr. życia kult. były wówczas Samarkanda i Herat, gdzie m.in. tworzyli Lutfi i Aliszer Nizamaddin Nawoi — wybitny poeta, twórca starouzb. języka lit.; literatura pisana powstawała pod silnym wpływem piśmiennictwa perskiego; rozwijała się też twórczość lud. (eposy Ałpamysz, Kuntugmysz), powstały pierwsze kroniki (Szejbaniname M. Saliha, Baburname Babura). Po upadku Timurydów i następnej dynastii, Szejbanidów (XVI w.), na dworach władców, oprócz utworów panegirycznych i mistycznych, powstawały utwory o tematyce nar. i społ. (satyry Turdiego i poezje B. Maszraba); w XVIII–XIX w. ośr. lit. były: Fergana (poeci: Nadim, Gulchani, Machmur), Chorezm (poeci: Rakim, Rawnak) i Buchara (poeci: Sajali, Munis, Chorezmi, Agahi); tworzyły też poetki: Nadira, Mahzuna, Uwajsi.

Przyłączenie terenów Azji Środkowej do Rosji w 2. poł. XIX w. spowodowało modernizację tradycyjnych form lit. (poeci: M.A. Mukimi, Z. Firkat, A. Otarogły). W okresie sowieckim, w latach 20. powstały ugrupowania lit., wśród których największą rolę odegrały: Kyzył Kalam [‘czerwone pióra’] i stowarzyszenie pisarzy proletariackich; 1923 powstał pierwszy stały teatr; rozwijał działalność społ.-kult. znany poeta i dramaturg Hamza Hakimzoda (pseud. Nijozi); oprócz poezji (G. Gulom, Ajbek) rozwijała się proza (S. Ajni, P. Kadyrow, F. Fajzi) oraz dramatopisarstwo (K. Jaszin, Zija Said); dominowały problemy społ.-polit., gł. kolektywizacji wsi, walki z duchowieństwem muzułm., równouprawnienia kobiet; w czasie II wojny światowej przeważała tematyka patriotyczna i hist. (Ajbek, J. Rahim). Obecnie literatura uzb. podejmuje współcz. zagadnienia społ.-obyczajowe; wśród prozaików rozgłos zdobyli: Kadyrow, A. Jakubow, R. Fajzi, wśród poetów — Mirmuhsin, H. Gulom, E. Wahidow, Szukrułło oraz poetki G. Nurułłajewa, H. Chudoberdijewa, A. Chodżijewa, wśród dramaturgów — Ujgun, S. Azimow.