Armenia. Historia

Armenia. Historia.

W epoce brązu i wczesnej epoce żelaza kraina zamieszkana przez Hurytów. W IX w. p.n.e. powstało tu państwo Urartu., którego osłabienie wskutek najazdów Kimmeriów i Scytów, i jego podbój przez Medów (ok. 550), ułatwiły zajęcie kraju przez Armeńczyków, indoeuropejskich lud ze wschodniej Anatolii. Bliskie pokrewieństwo języka armeńskiego i greckiego sugeruje, że Armeńczycy przybyli do Azji Mniejszej w tym samym czasie co Grecy do Grecji (XX–XVII w. p.n.e.?), ale aż do VI w. nie ma o nich żadnej wzmianki w źródłach pisanych. ok. 550 podbici, wraz z całym imperium Medów, przez króla perskiego Cyrusa Wielkiego. ok. 400 Armenia znalazła się pod władzą wodza i zięcia króla Persji Artakserksesa II, Orontesa I, założyciela dynastii Orontydów, którzy, zmienili Armenię w III w. p.n.e. w niezależne królestwo, nominalnie podległe Seleucydom. W 212 Armenia została zajęta przez króla Seleucydów, Antiocha III. Po klęsce Antiocha w wojnie z Rzymianami (190) namiestnik Armenii właściwej (tereny na wschód od Eufratu), Artakses, uniezależnił się, zakładając dynastię Artaksydów. Orontydzi utrzymali się na zachód od Eufratu, w Sofene i Kommagene.

Największą potęgę Armenia osiągnęła za panowania Tigranesa II Wielkiego (95–56 r.), który pokonany 69 r. przez Rzymian pod Tigranokertą (69 r.), 66 r. zawarł pokój z Pompejuszem, stając się wasalem Rzymu. Po wygaśnięciu dynastii Artaksydów ok. 2 r. p.n.e. żaden z protegowanych rzymskich nie zdołał założyć dynastii. Gdy zaś Rzymianie poparli pretensje królów Iberii (Gruzja) do tronu Armenii, w kraju wzięły górę wpływy Partów. Kompromisowy pokój rzymsko-partyjski 63 r. uznawał w Armenii władzę młodszej linia partyjskich Arsakidów, lenników Rzymu. Układ ten okazał się trwały i sprawił, że Armenia jako jedyne z państw powstałych na gruzach imperiów Cyrusa Wielkiego i Aleksandra III Wielkiego przetrwała do późnej starożytności. Po obaleniu Partów 226 przez Sasanidów, jako jedyny kraj, gdzie przetrwała dynastia Arsacydów, Armenia stała się obiektem szczególnie zaciekłych ataków perskich. ok. 256 zajęta przez Szapura I, 287 powróciła pod zwierzchnictwo Rzymu.

Ok. 295–301 Tyrydates (Trdat) III (261–317) został ochrzczony przez arystokratę armeńskiego, nawróconego na wygnaniu w cesarstwie rzymskiego, Grzegorza Oświeciciela. Co w konsekwencji uczyniło Armenię pierwszym w dziejach państwem chrześcijańskim. Jeszcze w IV w. doszło do chrystianizacji społeczeństwa armeńskiego i utraty przez większość elity poczucia przynależności do świata irańskiego. Armeńczycy stali się wówczas odrębnym chrześc. narodem, Ormianami. Najsilniejszym wyrazem nowej samoświadomości było stworzenie przez Mesropa Masztoca (ok. 400) specjalnego alfabetu dla języka armeńskiego, który stał się w ten sposób językiem liturgicznym i literackim.

W 363, po śmierci cesarza Juliana Apostaty, Armenia uznała zwierzchnictwo Persji. W 387 została podzielona między Rzym (Bizancjum) a Persję. Odtąd przez dwa i pół wieku stała się polem zbrojnej rywalizacji obu imperiów, zakończonej 640 wraz ze zdobyciem Bliskiego Wschodu przez Arabów.

Pod panowaniem arabskim do dużego znaczenia doszła rodzina Bagratydów. W 886 Aszot Bagratuni po uprzednim uniezależnieniu większości ziem armeńskich od kalifów utworzył własne królestwo. Pod rządami Bagratydów, trwającymi do 1080, Armenia przeżywała okres rozwoju gospodarczego i kulturalnego. Państwo Bagratydów upadło pod naporem Bizancjum, które od X w. dokonywało stopniowego podboju kraju. Cesarze bizantyńscy tytułem rekompensaty nadawali armeńskim rodom arystokratycznym posiadłości w Azji Mniejszej, doprowadzając do pierwszej masowej emigracji Ormian. Ruch emigracyjny nasilił się po wtargnięciu do Armenii w końcu XI w. Turków seldżuckich, Tylko północna część Armenii uniknęła niewoli, przechodząc jako wasalne księstwo pod zwierzchnictwo Gruzji. Uchodźcy ormiańscy utworzyli w Cylicji nad Morzem Śródziemnym własne państwo (Mała Armenia). W XIII–XIV w. ziemie armeńskie były podbijane i pustoszone przez Mongołów (1235–43) i Timura (1386–1402). W końcu XIV w. Armenię zajęli Turcy osmańscy, co spowodowało kolejną falę emigracji ormiańskiej, m.in. na Ruś. W następnych stuleciach trwała rywalizacja o ziemie armeńskie między Turcją a Persją. Na mocy traktatów z 1555 i 1639 Persja otrzymała wschodnią część Armenii. Spod panowania perskiego część Ormian przeniosła się do Indii i na Daleki Wschód.

W XIX w. część ziem armeńskich przeszła pod panowanie Rosji: po wojnie rosyjsko-perskiej 1828 do Rosji została przyłączona wschodnia część Armenii, a po wojnie rosyjsko-tureckiej 1877–78 część północną. Na tereny zajęte przez Rosję zaczęli przenosić się Ormianie z Turcji i Persji. Postanowienia kongresu berlińskiego 1878 nakładające na Turcję obowiązek przyznania Ormianom częściowej autonomii nie zostały przez nią zrealizowane. Stało się to powodem napięć ormiańsko-tureckich i eksterminacji Ormian 1895–96 oraz 1914–15 (wg źródeł ormiańskich zginęło 1,2–1,5 mln Ormian). Po rewolucji październikowej 1917 podporządkowana Rosji Armenia Wschodniej odzyskała niepodległość. Do V 1918 Armenia wchodziła w skład Republiki Zakaukaskiej, która odmówiła podporządkowania się władzom sowieckiej Rosji. W 1918 i 1920 Turcy zbrojnie najechali Armenię. Kres ich ekspansji położył układ z Sèvres, zobowiązujący Turcję do uznania granic z 1914. W 1918–20 rządy w Armenii sprawowali nieprzychylni bolszewikom dasznacy. W XI 1920 ormiańscy bolszewicy obalili rząd dasznaków i proklamowali własny, wzywając Armię Czerwoną, która do VII 1921 toczyła zacięte walki z dasznakami. W 1921 została utworzona Federacja Zakaukaska, 1922 wcielona do ZSRR. W ramach Zakaukaskiej FSRR wyznaczono granice pomiędzy Gruzją, Armenii i Azerbejdżanem, do którego włączono stare ormiańskie prowincje — Górski Karabach i Nachiczewan. W 1936 Armenia otrzymała status sowieckiej republiki związkowej.

W 1988 parlament Górskiego Karabachu przyjęł deklarację o przyłączeniu prowincji do Armenii. Wkrótce potem w Sumgaicie (azerbejdżańskim mieście nad Morzem Kaspijskim) doszło do zamieszek na tle narodowościowym i pogromu ludności ormiańskiej. 1988–91 miało miejsce wiele starć zbrojnych i pogromów, w Górskim Karabachu rozpoczęła się wojna partyzancka, 1992 konflikt ormiańsko-azerski przerodził się w regularną wojnę. W V 1994 zostało podpisane porozumienie o zawieszeniu broni. Status Górskiego Karabachu do tej pory nie został uregulowany, pomimo licznych inicjatyw dyplomatycznych. 23 VIII 1990 Rada Najwyższa Armenii ogłosiła akt suwerenności republiki (w składzie ZSRR), a 23 IX 1991 parlament proklamował niepodległość Armenii. W XII 1991 Armenia przystąpiła do Wspólnoty Niepodległych Państw (WNP). 1998–2008 prezydentem Armenii był R. Koczarian, poprzednio prezydent Republiki Górskiego Karabachu, a jego następcą został wybrany 2008 S.A. Sarkisjan, od 2007 premier Armenii, również wywodzący się z Karabachu. W 2008 A. podpisała z Azerbejdżanem i Rosją deklarację o pokojowym rozwiązaniu kwestii Górskiego Karabachu. W 2009 nastąpiła normalizacja stosunków z Turcją