Kazachstan. Historia

Kazachstan. Historia.

Kazachstan, jako kraj stepowy i pustynny od dawna przyciągał ludy pasterskie i koczownicze. W I tysiącleciu p.n.e. zasiedlali go m.in. Sakowie i Usunowie, K'ang-Kii. Prawdopodobnie nad Jeziorem Aralskim w II–III w. n.e. z połączenia różnych elementów etnicznych kształtowali się Hunowie. W VI w. Kazachstan znalazł się w granicach kaganatu starotureckiego, a po jego rozpadzie — w kaganacie zachodnim. Po upadku w VIII w. kaganatu na obszarze Kazachstanu panowali Turgeszowie, a w VIII–X w. mieli tu swój kaganat Turcy Karłucy. Pod rządami Karłuków w Kazachstanie zaczął się szerzyć islam. Obok Karłuków powstały niezależne związki plemienne Kimaków i Kipczaków, a w X–XI w. całą południowo-zachodnią część Kazachstanu zajmowało państwo tureckich Oguzów. W tym czasie inny lud turecki przybyły ze wschodu utworzył potężne imperium Karachanidów (Kaszgaria, Siedmiorzecze, Transoksania). W XII w. państwo to rozbili Seldżucy i Kitanowie (zw. Karakitajami), których część uszła do Kazachstanu po upadku ich cesarstwa w Chinach. W połowie XII w. władzę Kitanów zrzucił Chorezm. W 1219–21 Kazachstan, który podbili Mongołowie, znalazł się w granicach Złotej Ordy. W XIV w. ze Złotej Ordy wydzieliła się Biała Orda i Mogolistan (część stepowa Kazachstanu). Biała Orda w końcu XIV i do połowy XV w. była trzonem państwa Timura i jego następców. Walki międzyplemienne i zmieniające się układy sił wyłoniły w XV w. 2 silne ośodki: ordę nogajską i chanat uzbecki. Ten ostatni, złożony z 3 związków plemiennych, rozpadł się w połowie XV w., po opuszczeniu go przez plemiona uznające się za kazachskie (etnicznie tożsame z ówczesnymi plemionami uzbeckimi). Osiadły one w Siedmiorzeczu, w dolinach rzek Czu i Talas, tworząc pierwszy chanat kazachski. W XVI w. chanat dzielił się na 3 żuzy: starszy (Siedmiorzecze), średni (środkowa część Kazachstanu), młodszy (zachodni Kazachstan). W XVII w. w ramach żuzów powstało już kilka chanatów, a podstawą gospodarki Kazachstanu było nadal pasterstwo koczownicze.

W XVIII w. kazascy władcy, przez przyjęcie zależności od Rosji, pragnęli zabezpieczyć się przed najazdami Dżungarów, a po zlikwidowaniu ich państwa przez Chiny (1758) przed zwierzchnictwem chińskim. Rosjanie stopniowo likwidowali samodzielność państewek kazachskich. Już od XVIII w. trwał, początkowo mały, rosyjski ruch kolonizacyjny. Do połowy XIX w. cały Kazachstan został włączony do Imperium Rosyjskiego, władza chanów zlikwidowana, a system umocnień wojskowych i twierdz zapewnił Rosji kontrolę nad koczownikami. W 1867–68 carskie reformy administracyjne uznały wszystkie ziemie Kazachstanu za własność państwa rosyjskiego, Kazachom wyznaczono koczowiska, ziemie uprawne odbierano na rzecz kolonistów z Rosji i Ukrainy. Pauperyzacja, polityka kolonialna i rusyfikacja powodowały narastanie radykalizmu w społeczeństwie kazachskim i nastroje antyrosyjskie. W 2. połowie XIX w. znaczna część Kazachów musiała szukać pracy u rosyjskich kolonizatorów jako robotnicy i parobcy. Wielu z nich zostało zamordowanych przez chłopów rosyjskich w czasie powstania antykolonialnego w Kazachstanie i innych krajach środkowoazjatyckich 1916 i 1917. Po rewolucji lutowej 1917 w Kazachstanie ujawniły się tendencje do narodowej niezależności. Rząd kazachski (Ałasz Orda), zwalczany przez bolszewików, został 1920 obalony, a Kazachstan zajęty przez Armię Czerwoną, włączony do Rosyjskiej FSRR. W X 1920 proklamowano go Kirgiską Autonomiczną SRR (od 1925 — Kazachską Autonomiczną SRR), a 1936 — republiką związkową w składzie ZSRR. W okresie władzy komunistycznej intensywnie rozbudowywano w Kazachstanie przemysł, zwłaszcza wydobywczy, kontynuowano politykę kolonizacji, spychając Kazachów do roli mniejszości (1970 w Kazachstanie było 5,5 mln Rosjan, 4,2 mln Kazachów). W latach 30. powstały w Kazachstanie liczne zakłady przemysłowe, w latach II wojny światowej ewakuowano tu wiele fabryk z zachodu ZSRR. W latach 60. powstał w Kazachstanie ośrodek lotów kosmicznych (Bajkonur), a w okolicach Semej usytuowano poligon atomowy (zamknięty 1993). W Kazachstanie istniał — na terenach pustynnych — system łagrów stanowiących integralną część sieci ogólnosowieckiej. W okresie kolektywizacji rolnictwo zostało upaństwowione, a koczowniczy Kazachowie zmuszeni do osiedlania się i wstępowania do kołchozów (1935–38). Po II wojnie światowej przeprowadzono wielką propagandową akcję zagospodarowywania nowych ziem stepowych (celinnyje), która, dając nikłe rezultaty gospodarcze, pochłonęła wiele ofiar ludzkich, zwłaszcza młodzieży.

Po okresie ożywienia narodowo-religijnego w okresie pieriestrojki, 16 XII 1991 ogłoszono niepodległość Kazachstanu (prezydent N. Nazarbajew) i przystąpienie do Wspólnoty Niepodległych Państw; Od 1992 Kazachstan należy do ONZ. W 1995 ostatecznie zlikwidowano rosyjski potencjał nuklearny umieszczony na terenie Kazachstanu. W VI 1998 przeniesiono stolicę z Ałmatów do Astany, położonej w północnej części kraju. Oficjalnym uzasadnieniem tej decyzji było położenie Ałmatów w regionie wstrząsów sejsmicznych, faktycznym — obawy o osłabienie kontroli władz nad regionami zdominowanymi przez ludność rosyjską. Wyjazd po 1991 kilku milionów Rosjan, Niemców i przedstawicieli innych narodów, doprowadził do silnego spadku liczby ludności i zmian w strukturze etnicznej (wzrost odsetka Kazachów z 39 do 53).

Od lat 90. XX w. prez. N. Nazarbajew stopniowo utrwalał swą władzę i umacniał jej autorytarny charakter. Na podstawie wyników referendum z 1995 przedłużono jego kadencję do 2000, a 2000 przyznano N. bezterminowe (dożywotnie) pełnomocnictwa w rządzeniu państwem (a także dożywotnie zabezpieczenie finansowe i gwarancje bezpieczeństwa osobistego). Działalność ugrupowań opozycyjnych została poddana represjom; wybory parlamentarne 1999 (zbojkotowane przez opozycję) i 2004 wygrywała proprezydencka partia Otan. W polityce zagranicznej gł. znaczenie, także ze względu na sytuację narodowościową w Kazachstanie, miały stosunki z Rosją i współpraca w ramach WNP. Mimo licznych spraw spornych, Kazachstan popierał większość z inicjatyw Rosji i jej politykę w Azji Środkowej, równocześnie rywalizując z sąsiednim Uzbekistanem o przywództwo w regionie. Ważnym elementem polityki stały się też stosunki z Chinami oraz USA (od 1994 w programie NATO Partnerstwo dla Pokoju). Po 11 IX 2001 opowiedział się za obecnością militarną USA w Azji Środkowej (w związku z operacją w Afganistanie Amerykanie zał. bazy wojsk. w K. i Uzbekistanie). We IX 2001 papież Jan Paweł II odbył pielgrzymkę do Kazachstanu.