Litwa. Historia
 
Encyklopedia PWN
Litwa. Historia.
W I tysiącleciu p.n.e. ziemie litewskie zostały zasiedlone przez indoeuropejskie plemiona Bałtów. W IX–XII w. terytorium obecnej Litwy dzieliło się na Żmudź (Kraj Dolny) i Auksztotę (Kraj Górny). Istniejące tu państewka plemienne zjednoczył w XIII w. Mendog, ale właściwym twórcą potęgi państwa litewskiego był wielki książę Giedymin (litew. Gedyminas), który walcząc na zachodzie z Krzyżakami, wcielił do swego państwa zachodnie i południowo-zachodnie ziemie ruskie. Panujący od 1377 jego syn Jagiełło (litew. Jogaila), dążąc, wobec niebezpieczeństwa krzyżackiego, do zapewnienia Litwie dominacji nad ziemiami ruskimi, zawarł 1385 w Krewie unię z Polską. Po przyjęciu chrztu i małżeństwie z Jadwigą został królem Polski. Litwę połączono z Polską unią personalną (zachowując odrębność Litwy) i przystąpiono do jej chrystianizacji. Po złamaniu wraz z Polską potęgi krzyżackiej pod Grunwaldem (1410) głównym zagrożeniem dla całości Litwy pozostał konflikt z rywalizująca o panowanie na Rusi Moskwą. Na rządy Witolda (litew. Vytautas), stryjecznego brata Jagiełły, przypadł szczytowy okres potęgi monarchii litewskiej. Ogromne starty terytorialne poniesione 1494–1522 na rzecz Moskwy (Kursk, Siewierszczyzna, Smoleńsk) zmuszały Litwę do coraz ściślejszych związków z Polską i zabiegania o jej pomoc militarną. W XV–XVI w. Wielkie Księstwo Litewskie stopniowo upodobniło swój ustrój społeczny i administracyjny do ustroju Polski, a szlachta litewska szybko się polonizowała. Unia w Lublinie (1569) wprowadziła, mimo oporu magnatów litewskich, realną unię Polski z Litwą. Opór wielmożów przełamała groźba inkorporacji całej Litwy do Korony, tak jak to uczynił z Podlasiem, Wołyniem i Kijowszczyzną Zygmunt II August. Odtąd wielkie księstwo dzieliło losy Rzeczypospolitej. W 1697 ostatecznie zrównano prawa Korony i Litwy, a Konstytucja 3 maja 1791 zlikwidowała odrębność władz centralnych Wielkiego Księstwa Litewskiego.
W wyniku rozbiorów Polski (1772, 1793, 1795) ziemie litewskie na lewym brzegu Niemna znalazły się w granicach Prus, reszta weszła w skład Rosji. W 1807 zabór pruski został przyłączony do Księstwa Warszawskiego, a 1815 wszedł w skład Królestwa Polskiego. Wybuch powstania listopadowego 1830–31 wywołał żywy oddźwięk na Litwie; powstanie objęło większość ziem litewskich, a w walkach oddziałów powstańczych oprócz szlachty wzięli udział litewscy chłopi (gł. na Żmudzi). W 1861 władze rosysjkie zniosły na Litwie poddaństwo chłopów, wieś litewska czekała jeszcze na uwłaszczenie. Litwini brali też udział w powstaniu styczniowym 1863–64, gł. na Żmudzi i w Grodzieńszczyźnie; odpowiedzią ros. na powstanie były represje, które objęły całą Litwę (terror M.N. Murawjowa). Udział chłopów w powstaniu styczniowym zmusił władze rosyjskie do zmiany warunków, na których miało następować uwłaszczenie wsi. W III 1863 zniesiono powinności (tymczasowo dla części chłopów) oraz zwiększono nadziały ziemi przeznaczone do wykupu, zmniejszając sumy wykupne. W latach 70. i 80. XIX w. zaczęła się kształtować, wywodząca się z ludu inteligencja litewska, która stała się propagatorką idei narodowej i kultury litewskiej (prasa, książki, propagowanie języka i historycznej tradycji Litwy). Podczas rewolucji 1905–07 w Rosji na tzw. sejmie litewskim w Wilnie (XII 1905) wysunięto żądanie autonomii dla Litwy.
Podczas I wojny światowej Litwa od 1915 znajdowała się pod okupacją niemiecką. W 1917 powstała litewska rada narodowa Taryba (przewodniczący A. Smetona), która II 1918 proklamowała powstanie niepodległego państwa litewskiego (uzależnionego od Niemiec) i powołała rząd A. Voldemarasa. Przeciw Tarybie i rządowi wystąpiła probolszewicka lewica, i po wkroczeniu na Litwę Armii Czerwonej utworzyła 1919 Litewsko-Białoruską Republikę Socjalistyczną (zw. Litbieł) ze stolicą w Wilnie. W III 1919 wojska Taryby, wspierane przez ochotników niemieckich, przystąpiły do ofensywy przeciw komunistom, a do Wilna IV 1919 wkroczyły polskie wojska. Po zwycięstwie nad bolszewikami władzę na Litwie przejął VIII 1919 rząd Taryby. Po wybuchu wojny polsko-bolszewickiej 1919–21 rząd Rosji 1920 przekazał Litwie zdobyte wcześniej Wilno. W X 1920 w wyniku akcji zbrojnej gen. L. Żeligowskiego, który na polecenie J. Piłsudskiego zaatakował wojska litewskie, została utworzona Litwa Środkowa (Wilno z okręgiem), 1922 włączona do Polski. Rząd litewski ogłosił, że Wilno nadal pozostaje stolicą Litwy, na tymczasową stolicę wyznaczono Kowno. Do 1926 na Litwie rządziła chadecja, która m.in. 1920 przeprowadziła reformę rolną. W wyborach majowych 1926 zwyciężyła lewica (ludowcy i socjaldemokraci). W XII 1926, po prawicowym przewrocie, dyktatura A. Smetony — od 1936 na Litwie obowiązywał zakaz działania partyjnej z wyjątkiem partii narodowców (Tautinkai).
W III 1939 Niemcy anektowały należący od 1923 do Litwy Okręg Kłajpedy. W VIII 1939 na mocy paktu Ribbentrop–Mołotow Litwę włączono początkowo do niemieckiej, z we wrześniu do sowieckiej strefy wpływów. Zgodnie z układem litewsko-sowieckim X 1939 do Litwy wcielono Wileńszczyznę, a Armia Czerwona otrzymała bazy na Litwie. Od VI 1940 wojska sowieckie okupowały całą Litwę. Wyłoniony wówczas tzw. sejm ludowy 21 VIII 1940 proklamował Litewską SRR. 3 VIII 1940 (na mocy uchwały Rady Najwyższej ZSRR) włączono ją do ZSRR. W Litewskiej SRR natychmiast przystąpiono do kolektywizacji rolnictwa i nacjonalizacji przemysłu, nastąpiła też pierwsza fala deportacji ludności do łagrów (w tym Polaków). Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej 1941–45 ziemie litewskie były okupowane przez III Rzeszę. Z Niemcami współdziałały litewskie formacje wojskowe (szaulisi, Lietuvos Vietinė Rinktynė — LVR) i policyjne (Sauguma), zwalczające partyzantkę polską (AK) i sowiecką. Niektóre z nich uczestniczyły w eksterminacji ludności żydowskiej (Ponary, Kowno). Po wojnie władze kontynuowały politykę sowietyzacji i terroru. Przeprowadzona 1948–50 intensywna kolektywizacja rolnictwa wywołała opór społeczeństwa (także zbrojny) i była połączona z represjami (nowe masowe deportacje) i walką z Kościołem katolickim.
Po dojściu do władzy w ZSRR M. Gorbaczowa na fali ożywienia narodowego powstał 1988 Sajudis, nazywany także Litewskim Ruchem na Rzecz Przebudowy (przewodniczący V. Landsbergis). W 1989 siły przebudowy na Litwie (i w innych republikach bałtyckich) podjęły akcję na rzecz uznania paktu Ribbentrop–Mołotow za niezgodny z prawem międzynarodowym i nieważny od samego początku. W II 1990 Sajudis zwyciężył w wyborach do Rady Najwyższej Litewskiej SRR. Nowy parlament kierowany przez Landsbergisa uchwalił 11 III 1990 deklarację o przywróceniu niepodległości Republiki Litewskiej. Jednocześnie przywrócono Pogoń jako tradycyjne godło narodowe. W I 1991 wojska sowieckie podjęły nieudaną próbę przywrócenia porządków sowieckich na Litwie. W VIII–IX 1991 niepodległość Litwy została uznana przez większość państw świata (w tym także ZSRR), Litwę przyjęto do ONZ.
Od 1992 u władzy pozostają na przemian koalicyjne zazwyczaj gabinety o charakterze lewicowym (1992–96 i od 2000) lub prawicowym (1996–2000). Mimo okresów spowolnienia ekonomika litewska dokonała w latach 90. udanej transformacji do gospodarki wolnorynkowej. Szczególnie silne związki łączą Litwę z pozostałymi państwami bałtyckimi. Uwieńczeniem europejskich aspiracji Litwy stało się jej przyjęcie 2004 do NATO i UE.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Bolszewicy w Wilnie, 1920, portret Trockiego w sali „Klubu komunistów garnizonu wileńskiego” (1920). W kole urzędowa pieczęć bolszewickiego rządy Litwy w 1920fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia