oświecenie
 
Encyklopedia PWN
oświecenie,
okres w dziejach kultury europejskiej od końca XVII w. (w Polsce od połowy XVIII w.) do początku XIX w.
Termin oświecenie, upowszechniony w Niemczech (niemieckie Aufklärung) m.in. przez I. Kanta, przyjął się na określenie tego okresu także w Polsce i w Rosji (we Francji zwany wiekiem filozoficznym, wiekiem rozumu — le siècle des lumières). Oświeceniowa myśl filozoficzna, przenikająca różne obszary kultury intelektualnej i literackiej, ukształtowała się pod wpływem idei XVII w.: racjonalizmu, empiryzmu i antydogmatyzmu (R. Descartes, J. Locke, P. Bayle), metafizyki (B. Spinoza, G.W. Leibniz), prawa natury i umowy społecznej (T. Hobbes), koncepcji etycznych o rodowodzie antycznym, a także nauk ścisłych (I. Newton). Oświecenie traktowało rozum, odwołujący się do doświadczenia, z jednej strony jako narzędzie poznania i źródło wiedzy o świecie, społeczeństwie i człowieku, z drugiej — jako instrument krytyki i sceptycznego osądu wiedzy dotychczasowej, umożliwiający wyzwolenie ludzkości ze stanu ignorancji, spod władzy przesądów, autorytetów religijnych, intelektualnych i politycznych. Rozum został podniesiony do rangi przewodnika w wychowaniu młodych pokoleń. Pod wpływem poglądów M. Montaigne’a, Fénelona i empiryzmu Locke’a ugruntowała się oświeceniowa koncepcja wychowania i edukacji dostosowanej do wymagań nowoczesnego życia, krytycznego wobec tradycyjnych autorytetów, opartej na znajomości języków nowożytnych, geografii, historii nowożytnej i nauk ścisłych, przygotowującej do wykonywania zawodu i do życia obywatelskiego, ale zarazem podporządkowanej państwu (J. Priestley, L.R. de La Chalotais). Wielka encyklopedia francuska, nie wolna od błędów i sprzeczności, miała być naukowym inwentarzem ówczesnej wiedzy ludzkiej, ale także dziełem popularyzatorskim, służącym — niezależnie od systemu szkolnictwa — edukacji społecznej oraz propagowaniu antropocentrycznej, pozbawionej Boga, wizji wszechświata. Analiza dziejów ludzkości, dokonująca się w ramach tzw. historii hipotetycznej (rekonstruowanej), nacechowana optymizmem, zastąpiła pojęcie Opatrzności ideą stałego postępu w procesie przemian cywilizacyjnych ludzkości (A.R.J. Turgot, J.A.N. Condorcet).
W oświeceniowej myśli społecznej i politycznej ważną funkcję pełniły: liberalna koncepcja jednostki, społeczeństwa i gospodarki, pojęcie umowy społecznej (J.J. Rousseau), idea konstytucji i trójpodziału władz (Ch.L. de Montesquieu) oraz rządów prawa i ochrony wolności indywidualnej. Postawa racjonalistyczna i scjentystyczna przejawiała się także w krytyce religii objawionej i zinstytucjonalizowanej oraz w postulacie religii naturalnej (deizm), opartej na rozumie (Kant), w libertynizmie, prowadzącym do immoralizmu (Voltaire, D. Diderot, D. de Sade), a także w ateizmie (P. d’Holbach, D. Hume). Możliwości rozumu miały oparcie w porządku naturalnym, istniejącym w przyrodzie, ludzkim społeczeństwie i jego dziejach. Pomimo dominacji tych idei oświecenie nie stanowiło spójnego systemu intelektualnego czy zespołu postaw, w miarę jego rozwoju ujawniały się wewnętrzne sprzeczności i znamiona rozpadu. Optymistyczna wizja rozwoju ludzkości, zakwestionowana przez koncepcję człowieka naturalnego i postępu cywilizacyjnego prowadzącego do degeneracji moralnej (J.J. Rousseau), przerodziła się w eskapizm. Uprzywilejowana pozycja rozumu została zachwiana przez psychologię koncentrującą się na podstawowej w stosunku do rozumu roli pożądania (E. Condillac), namiętności (C.A. Helwecjusz) i uczuć (Hume). Niejednorodność oświecenia jako formacji intelektualnej i kulturowej odsłaniały także jego narodowe warianty.
Oświecenie szkockie (Hume, A. Ferguson, A. Smith) i po części angielskie cechował sceptycyzm w kwestii dziejowej i cywilizacyjnej roli rozumu (traktowanego bardziej jako wytwór niż przyczyna przemian kulturowych i cywilizacyjnych), przekonanie o samorzutności procesów powstawania instytucji społecznych i o szkodliwości racjonalnych projektów zmiany społecznej. W oświeceniu francuskim, oprócz liberalizmu ukształtowanego pod wpływem idei szkockich i angielskich (Montesquieu, B. Constant), rozwijał się liberalizm demokratyczny i często antyindywidualistyczny (Rousseau), charakteryzujący się racjonalistycznymi planami budowy nowego społeczeństwa (powstałymi pod wpływem rewolucji francuskiej); znamienna była także nieracjonalna wiara w nieograniczone możliwości rozumu ludzkiego i misyjny charakter idei tolerancji oraz racjonalnego wychowania i edukacji. W oświeceniu niemieckim liberalna koncepcja społeczeństwa i człowieka (Kant) łączyła się ściśle z ideą kształcenia intelektualnego i duchowego oraz budową systemu szkolnictwa (W. von Humboldt).
Bibliografia
P. HAZARD Myśl europejska w XVIII wieku. Od Monteskiusza do Lessinga, Warszawa 1972;
J. SZACKI Historia myśli socjologicznej, cz. 1, Warszawa 1981;
P. CHAUNU Cywilizacja wieku Oświecenia, Warszawa 1989.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Arc-et-Senans, dom dyrektora salin, wg proj. Claude'a Nicolasa Ledoux, koniec XVIII w. fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Hogarth William, Wizyta u znachora, 1743–45 — Londyn, National Galleryfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Ledoux Claude-Nicholas, projekt miasta Arc-et-Senans, 1775–79 fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Blake William, Newton,1795 — Tate Gallery, Londyn fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Newton Isaac, teleskop zwierciadlany, rysunek opublikowany w jego pracy w naukowym piśmie „Philosophical Transactions”, Londyn fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Diderot Denis, Le fils naturel..., 1757, rysunek do sztuki wykonany przez nieznanego holenderskiego malarza pod koniec XVIII w. — Bibliothèque l’Arsenal, Paryżfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Egzekucja Ludwika XVI na Placu Rewolucji, rycina z XIX w.fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Wolter fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Gainsborough Thomas, Rozmowa w parku, 1746–47 — Luwr, Paryżfot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Schiller Friedrich von, Don Karlos, akwarela J.H. Rambergafot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraft Per, Portret Ignacego Krasickiego, ok. 1768 fot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia