Polska. Literatura. Oświecenie
 
Encyklopedia PWN
Polska. Literatura. Oświecenie
Przełom oświecenia w kulturze i literaturze polskiej nastąpił w pełni za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764–95); literatura stała się ważnym czynnikiem kształtowania nowoczesnej świadomości społeczno-politycznej i narodowej. Dominującą rolę odegrał początkowo królewski program „oświecenia sarmatów” i związane z nim czasopisma („Monitor”, „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”) oraz instytucje (Teatr Narodowy, Szkoła Rycerska, Komisja Edukacji Narodowej, Obiady Czwartkowe). Wśród nurtów literackich do końca epoki oświecenia górował klasycyzm stanisławowski, rozwijały się sentymentalizm, zainicjowany w środowisku mieszczańskim, i rokoko, wyrosłe z przeobrażeń życia dworskiego; ostatnim świadectwem żywotności sarmackiego baroku była patriotyczno-religijna poezja konfederacji barskiej. Najpilniejszym wykonawcą programu króla był A. Naruszewicz — jako autor programowych ód (np. Na ruinę jezuitów 1773, Balon 1789), antysarmacki satyryk (Chudy literat 1773, Reduty powstałe 1774) i twórca oczyszczonej z legend Historii narodu polskiego (1780–86). Najwybitniejszym reprezentantem epoki stał się I. Krasicki — racjonalistyczny ironista (Myszeis 1775, Monachomachia 1778), satyryk i moralista (Satyry 1779, m.in. Do króla, Żona modna, powieść Pan Podstoli 1778–84), przenikliwy obserwator świata i człowieka (Bajki i przypowieści 1779); autor Mikołaja Doświadczyńskiego przypadków (1776), pierwszej nowożytnej powieści polskiej. Tendencje libertyńskie znalazły wyraz w poezji S. Trembeckiego, a zwłaszcza w antymagnackiej i antyklerykalnej twórczości T.K. Węgierskiego (Organy 1784).
Narastający w latach 80. XVIII w. nurt sentymentalizmu (zwłaszcza w środowisku Puław) doszedł do głosu w twórczości F.D. Kniaźnina, a zwłaszcza „poety serca” F. Karpińskiego, autora sielanek (Laura i Filon, Do Justyny. Tęskność na wiosnę obie 1780), a także wybitnej poezji religijnej (Bóg się rodzi, Kiedy ranne wstają zorze oba 1792). Powstanie teatru publicznego (Teatr Narodowy) stworzyło warunki do rozwoju rodzimej dramaturgii, głównie komedii satyrycznej i obyczajowej (F. Bohomolca Małżeństwo z kalendarza 1766, F. Zabłockiego Fircyk w zalotach 1781 i Sarmatyzm 1785), satyryczno-groteskowej (Zabłockiego Król w kraju rozkoszy 1787), pod koniec epoki stanisławowskiej także politycznej (J. Ursyna Niemcewicza Powrót posła 1790, W. Bogusławskiego Henryk VI na łowach 1792); osiągnięcia opery narodowej zapoczątkował Bogusławski (Cud mniemany, czyli Krakowiacy i górale, wystawienie 1794). Zasady adaptacji sztuk obcych sformułował A.K. Czartoryski w przedmowie do Panny na wydaniu (1771). Wzrost świadomości estetycznej znalazł odbicie w poemacie F.K. Dmochowskiego Sztuka rymotwórcza (1788) oraz podręcznikach poświęconych poezji i wymowie. Na klasycystycznych wzorach był oparty pierwszy pełny polski przekład Iliady (1800–01) F.K. Dmochowskiego. W upowszechnianiu nowych idei i form literackich znaczną rolę odegrała kultura francuska, m.in. liczne przekłady dzieł Woltera, Ch. Montesquieugo, J.J. Rousseau (Pigmalion, tłumaczenie T.K. Węgierski 1777), przeróbki komedii Moliera, m.in. J. Baudouina (Świętoszek zmyślony 1777), W. Bogusławskiego, F. Zabłockiego (Amfitrion, wystawienie 1782).
Ożywienie i gwałtowne unowocześnienie się życia politycznego w dobie Sejmu Czteroletniego 1788–94, targowicy i powstania kościuszkowskiego 1794 wpłynęły na rozkwit reformatorskiej literatury politycznej (J. Wybicki, S. Staszic, H. Kołłątaj, F.S. Jezierski, J. Pawlikowski). Publicystyce towarzyszyła poezja atakująca przeciwników reform (satyry polityczne przypisywane Zabłockiemu), wrogów i zdrajców ojczyzny (paszkwile antytargowickie Ursyna Niemcewicza). Rewolucyjne idee jakobinów polskich, wiążących walkę o wolność narodową z radykalnymi postulatami społecznymi, znalazły najpełniejszy wyraz w poezji J. Jasińskiego (Wiersz w czasie obchodzonej żałoby, powstały 1793, Do narodu, powstały 1794).
Po utracie niepodległości idee oświecenia zachowały żywotność do lat 20. XIX w., tworząc podstawy zarówno polskiego liberalizmu i antyklerykalizmu (Podróż do Ciemnogrodu 1820 S.K. Potockiego, twórczość F. Skarbka, działalność Towarzystwa Szubrawców) oraz tradycjonalizmu (program TPN, muzealnictwo Puław), jak i ideologii wczesnych tajnych związków młodzieży (filomaci). W twórczości tzw. klasyków warszawskich (L. Osiński, A. Feliński, K. Koźmian) tradycjonalizm wyraził się w akcentowaniu tożsamości idei ładu moralno-społecznego i wierności wobec reguł poetyckich (klasycyzm postanisławowski), w próbach stworzenia narodowej tragedii (Barbara Radziwiłłówna 1817, A. Felińskiego) i poematu opisowego (Sofjówka 1806, Trembeckiego, Ziemiaństwo polskie 1839, Koźmiana). W nurcie sentymentalnym idylliczny wzór „człowieka czułego” (np. w poezji K. Brodzińskiego, powieściach F. Bernatowicza, M. Wirtemberskiej, L. Kropińskiego, w recepcji L. Sterne'a) łączył się niekiedy z ideami republikańskimi i rewolucyjnymi (poezja legionowa — J. Wybicki, C. Godebski). Tendencje preromantyczne doszły do głosu w poezji „osjanicznej” i mesjanistycznej (Niemcewicz, J.P. Woronicz), rozwijającym się folkloryzmie (Z. Dołęga Chodakowski O Słowiańszczyźnie przed chrześcijaństwem 1818), w poetyce grozy w powieści i dramie. Odrębne miejsce zajmowała francuska twórczość J. Potockiego (Rękopis znaleziony w Saragossie powstały 1803–15), zawierająca bogactwo wątków i symboli, łącząca zbeletryzowany wykład filozoficzny z elementami preromantycznej grozy i poetyką powieści łotrzykowskiej. Bujny rozwój krytyki literackiej i teatralnej (Towarzystwo Iksów) wyraził się m.in. w słynnym sporze klasyków z romantykami (K. Brodziński, Jan Śniadecki, L. Borowski).
zgłoś uwagę
Ilustracje
Krasicki Ignacy, Bajki i przypowieści, drzeworyt A. Zaleskiego, 1880 fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia