Polska. Literatura. Trzecia Rzeczpospolita
 
Encyklopedia PWN
Polska. Literatura. Trzecia Rzeczpospolita
Po 1989 nastąpiła radykalna zmiana warunków, w których rozwijała się literatura i życie literackie. Rezultatem zniesienia cenzury były liczne przedruki utworów literatury emigracyjnej i drugiego obiegu wydawniczego (m.in. J. Mackiewicza, Cz. Miłosza, G. Herlinga-Grudzińskiego, T. Konwickiego), także pierwsze oficjalne wydania przekładów utworów dotychczas zakazanych, np. G. Orwella i A.I. Sołżenicyna. Ograniczenie roli mecenatu państwowego oraz wpływ mechanizmów rynkowych doprowadziły do upadku lub zmiany formy własności wielu wydawnictw i pism literackich. Wieloletnie, datujące się z czasów PRL podziały wewnątrz środowiska literackiego znalazły instytucjonalny wyraz w decentralizacji i pluralizacji organizacji pisarskich. Związek Literatów Polskich utracił pozycję monopolisty po powstaniu 1989 Stowarzyszenia Pisarzy Polskich.
W twórczości literackiej po 1989 występują symptomy okresu przejściowego z właściwym mu chaosem i anarchicznymi próbami kwestionowania ukształtowanych w ubiegłych dziesięcioleciach hierarchii. Z tego stanu dekonstrukcji może się jednak wyłonić niespodziewany i niejasny jeszcze porządek.
Ważnym uzupełnieniem polskiej twórczości literackiej była w okresie 1945–89 działalność przekładowa. Objęła ona bogaty i zróżnicowany zespół zjawisk literackich, uzupełniając brakującymi ogniwami obraz dziejów literatury powszechnej i dając wyobrażenie o tendencjach we współczesnej literaturze światowej. W okresie od przesilenia październikowego 1956 do końca lat 80. działalność ta spełniała inną jeszcze funkcję — prezentowania krajom środkowowschodniej Europy dorobku kultury Zachodu, od którego odcinała je sowiecka restrykcyjna polityka kulturalna (m.in. J. Brodski wielokrotnie wskazywał, że swą orientację w prądach współczesnej literatury europejskiej zawdzięczał polskiemu pośrednictwu). Poza zawodowymi tłumaczami przekładami zajmowało się wielu pisarzy i krytyków literackich. Z ich nazwiskami kojarzą się tak wybitne niekiedy osiągnięcia translatorskie, jak w przypadku M. Jastruna przekłady sonetów i elegii R.M. Rilkego, A. Ważyka zaś — poezji G. Apollinaire'a. Oprócz systematycznego przyswajania dorobku najwybitniejszych pisarzy i najbardziej wpływowych literatur światowych, pojawiały się inicjatywy okazjonalne, służące udostępnieniu polskiemu czytelnikowi wybitnych dzieł mniej znanych twórców, także spoza europejskiego kręgu kulturowego.
Do najwybitniejszych tłumaczy literatur francuskojęzycznych (poza wspomnianym Ważykiem) zalicza się: M. Jastruna, J. Rogozińskiego, J. Lisowskiego, J. Guze, R. Kołonieckiego, A. Międzyrzeckiego, M. Żurowskiego, Z. Bieńkowskiego, H. Szumańską-Grossową, K. Dolatowską, A. Olędzką-Frybesową.
W przekładach z literatur anglosaskich szczególne zasługi położyli: B. Zieliński, J. Kydryński, M. Słomczyński (dzieła wszystkie W. Szekspira, Ulisses J. Joyce'a, Raj utracony J. Miltona), K. Tarnowska, M. Skibniewska, K. Wojciechowska, J.S. Sito, S. Barańczak (dzieła Szekspira, poezja amerykańska i angielska poezja metafizyczna).
Tłumaczeniami z literatur niemieckojęzycznych zajmowali się m.in.: I. i E. Naganowscy, W. Kragen, S.J. Lec, F. Konopka (m.in. przekład Fausta J.W. Goethego, 1962), E. Sicińska, E. Werfel, W. Wirpsza i M. Kurecka-Wirpszowa (przekład Doktora Faustusa Th. Manna, 1960), S. Błaut, J. Frühling, J. Koprowski.
Wśród tłumaczy literatur skandynawskich należy wyróżnić: Z. Łanowskiego, J. Iwaszkiewicza, B. Hłasko, S.H. Kaszyńskiego i M. Krysztofiak, I. i E. Naganowskich.
Najwybitniejsze osiągnięcia w przekładach z literatur iberyjskich i iberoamerykańskich przypadają: Z. Chądzyńskiej, A.L. i Z. Czernym, K. Wojciechowskiej, Z. Szleyen, J.Z. Klave, I. Kaniowej, A. Nowakowi, C. Marrodánowi.
Do bogatego dorobku przekładów z literatury rosyjskiej szczególny wkład wnieśli: J. Tuwim, L. Podhorski-Okołów, L. Lewin, Cz. Jastrzębiec-Kozłowski, Z. Fedecki, P. Hertz, J. Litwiniuk, S. Pollak, W. Dąbrowski, I. Lewandowska, W. Woroszylski, A. Mandalian, R. Śliwowski, I. Sikirycki, A. Drawicz, Barańczak.
Wybitnymi osiągnięciami w dziedzinie przekładów piśmiennictwa starożytnej Grecji i Rzymu zapisali się I. Wieniewski, K. Kumaniecki, W. Madyda, S. Srebrny, J. Łanowski, W. Witwicki, S. Hammer, Z. Kubiak (także przekłady poezji nowogreckiej i angielskiej). Cenionymi tłumaczami literatury włoskiej są Z. Ernstowa, B. Sieroszewska i Z. Jachimecka, bułgarskiej — J. Śpiewak i A. Kamieńska, serbsko-chorwackiej — M. Krukowska i D. Ćirlić-Straszyńska, węgierskiej — C. Mondral i T. Olszański, rumuńskiej — D. Bieńkowska, hebrajskiej oraz jidysz — M. Friedman.
Literatura białoruska odrodziła się w Polsce 1956, z głównym ośrodkiem w Białymstoku. Powstała grupa literacka — która przekształciła się w Stowarzyszenie Literackie „Białowieża”. Tworzą: poetka N. Artymowicz, poeci i krytycy literaccy — A. Barszczewski, J. Czykwin; poeci i prozaicy — M. Hajduk, S. Janowicz (także tłumacz; wiele utworów ogłosił w języku polskim), W. Pietruczuk, M. Szachowicz, W. Szwed.
Życie kulturalne narodowej mniejszości ukraińskiej skupia się w Ukraińskim Towarzystwie Społeczno-Kulturalnym (założone 1956), które wydaje tygodnik „Nasze Słowo” (od 1956), z dodatkiem literackim „Nasza Kultura” (od 1958); przy Zarządzie Głównym powstało 1959 Zjednoczenie Literackie; ukazuje się w Warszawie almanach Ukrajinśkyj kałendar (od 1957), zawierający oryginalne utwory pisarzy ukraińskich, przekłady na język polski oraz polskie utwory tłumaczone na język ukraiński, a także materiały dotyczące kulturalnych stosunków polsko-ukraińskich. Na stałe zamieszkali w Polsce: O. Łapski, J. Hudemczuk, T. Karabowicz, I. Kyryziuk, J. Samochwałenko, I. Zatokudr; tworzą też poetki: I. Rejt, M. Łuczak, O. Petyk.
W Warszawie mieszkał i tworzył poeta litewski J. Kékštas (właśc. Adomavičius), w Puńsku działa poeta S. Birgelis.
Żydowskie środowisko kulturalne przestało istnieć 1968, kiedy Żydzi zostali zmuszeni przez władze PRL do emigracji. Wówczas m.in. zakończyło działalność wydawnictwo Jidysz-Buch. Do tego czasu tworzyli w Polsce: E. Kaganowski (1946–49), M. Broderson, B. Heler, E. Rajzman, K. Segal, D. Sfard; działali historyk literatury B. Mark i krytyk literacki Sz.E. Legis.
W Polsce od 1950 mieszka i tworzy grecki pisarz, historyk literatury i tłumacz, Nikos Chadzinikolau.
Wyjątkowym zjawiskiem była literacka twórczość cygańskiej poetki Papuszy (B. Wajs), odkrytej przez J. Ficowskiego.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Szymborska Wisława odbiera Nagrodę Nobla z rąk króla Szwecji Karola XVI Gustawafot. J. Bednarczyk/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia