Polska. Literatura. Średniowiecze

Polska. Literatura. Średniowiecze

Warunki sprzyjające rozwojowi piśmiennictwa kształtowały się w Polsce od przełomu X i XI w. Chrzest (966) umożliwił zbliżenie się państwa Mieszka I do zachodniej cywilizacji chrześcijańskiej, pod której wpływem rodzima kultura wzbogaciła się o znajomość pisma i języka łacińskiego. W rozwoju literatury średniowiecznej w Polsce można wyróżnić 3 okresy. Pierwszy z nich (XI–XII w.) to faza bezwzględnej dominacji łaciny, a zarazem przewagi prozy artystycznej nad poezją. Tworzyli wówczas przeważnie autorzy obcego pochodzenia (Bruno z Kwerfurtu, Anonim zwany Gallem), ale stosunkowo wcześnie pojawili się pisarze rodzimi (Gertruda, córka Mieszka II, Mistrz Wincenty) inspirowani popularnymi wówczas w zachodniej Europie gatunkami narracyjnymi: żywotami świętych oraz kronikami. Hagiografię zapoczątkowały 2 żywoty św. Wojciecha: Vita prior (Jana Kanapariusza?) oraz Vita altera Brunona z Kwerfurtu, dziejopisarstwo — roczniki (annales), spisywane zapewne już w końcu X i na początku XI w. Pierwszą kronikę, wzorowaną na europejskich gesta ułożył Gall Anonim. Zarówno w jego dziele, jak w późniejszej Kronice polskiej Mistrza Wincentego znalazły się wkomponowane w tekst prozaiczny utwory poetyckie: w ten sposób dziejopisarstwo przyczyniło się w Polsce do rozwoju świeckiej poezji, nawiązującej do wzorów europejskich. Jednocześnie powstawały zapewne pieśni liturgiczne; wiadomo, że w końcu XI w. zapisano (w Gnieźnie?) sekwencję ku czci św. Wojciecha. Szczególną wartość artystyczną ma tzw. Modlitewnik Gertrudy, zawierający treści autobiograficzne i osobiste wyznania. Z XII w. zachowały się najdawniejsze zapisy słów polskich; Złota bulla języka polskiego (1136) mieści w sobie bogaty zestaw nazw miejscowych i osobowych.

W drugim okresie literatury średniowiecznej (XIII–XIV w.) w piśmiennictwie nadal dominowała łacina, ale wkrótce już miały się pojawić utwory w języku narodowym. Niemal wyłącznie tworzyli pisarze pochodzenia polskiego, przeważnie kształcący się w kraju. Kontynuowano tradycyjne gatunki prozy: hagiografię i dziejopisarstwo; obie te formy uprawiał dominikanin Wincenty z Kielc. W dziejopisarstwie tego okresu wyróżniają się zwłaszcza Kronika Wielkopolska (Godzisława Baszki?) oraz Kronika Janka z Czarnkowa. Proza artystyczna wzbogaciła się o kaznodziejstwo; pierwszym znanym autorem kazań, wypełnionych fabularnymi „przykładami” (exemplami) był Peregryn z Opola. Świecką poezję łacińską reprezentowały dydaktyczne poematy ukazujące wady i powinności różnych grup ludzkich („stanów”); do najbardziej znanych należy Antigameratus Frowina. Jednocześnie pojawiały się utwory okolicznościowe, np. pieśń O pewnym wójcie krakowskim Albercie. Bujnie rozwijała się łacińska poezja liturgiczna w postaci hymnów, sekwencji, tropów i oficjów rymowanych — większość tych utworów pozostała anonimowa; do znanych z imienia twórców należą m.in.: Wincenty z Kielczy, Jan Łodzia z Kępy, Adam Świnka z Zielonej. Liturgia kościelna przyczyniła się także do rozwoju form parateatralnych (tzw. dramatyzacji liturgicznych), inscenizowanych zwłaszcza w okresie Wielkiego Tygodnia. W 2. połowie XIII w. zanotowano pierwsze zdania polskie: tzw. zdania legnickie oraz tzw. zdanie henrykowskie (1270). Przypuszczalnie w tym okresie powstawały już polskie pieśni kościelne, jednakże najstarszy zapis tropu zwanego płockim pochodzi z 1365. Czas powstania najdawniejszych arcydzieł literatury polskiej nie jest dokładnie znany; może już w końcu XIII w. ułożono (znane z późniejszych przekazów): Bogurodzicę (przynajmniej 2 pierwsze strofy zwane archaicznymi), Kazania świetokrzyskie, zaginiony (hipotetyczny) tzw. Psałterz Kingi. Słynny Psałterz floriański został spisany na przełomie XIV i XV w. Zarówno modlitwy, jak i polskie pieśni kościelne przenikały stopniowo do obrządku mszalnego lub rozbrzmiewały podczas procesji, zapamiętywane i odtwarzane przez wiernych bez pośrednictwa tekstu pisanego. W ustnym obiegu krążyły również pieśni świeckie, m.in. okolicznościowe, obrzędowe, biesiadne, miłosne lub swawolne, niezachowane do naszych czasów.

Okres trzeci literatury średniowiecznej obejmuje XV w., w którym nastąpił rozkwit literatury średniowiecznej polskiej i łacińskiej oraz, częściowo, 1. połowa XVI w., kiedy stopniowemu wygasaniu tendencji średniowiecznych towarzyszyła ekspansja zjawisk o charakterze humanistycznym (zapoczątkowanych już ok. połowy XV w.). W dwujęzycznym piśmiennictwie przewagę zaczęła zyskiwać twórczość polska. W rękopisach (a w 1. połowie XVI w. również w książkach drukowanych) zachował się bogaty zbiór pieśni kościelnych. Były to utwory w większości anonimowe, tematycznie związane z Wielkanocą i Bożym Narodzeniem oraz innymi świętami. W 2. połowie XV i w pierwszych latach XVI w. najwybitniejszym twórcą polskich pieśni kościelnych był Władysław z Gielniowa. Wybitne miejsce w poezji religijnej 2. połowie XV w. przypada anonimowemu monologowi Marii pod krzyżem, zwanemu Lamentem świętokrzyskim, odznaczającemu się nieprzeciętnym kunsztem artystycznym. W XV w. powstawały też epickie pieśni o świętych (np. tzw. Legenda o św. Aleksym), a także pieśni lub dialogi eschatologiczne, traktujące o śmierci i życiu przyszłym (Skarga umierającego, Dusza z ciała wyleciała, dialog Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią). Świeckie utwory wierszowane reprezentują m.in.: obyczajowa Pieśń o chlebowym stole (Przecława Słoty?), okolicznościowy Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego, nawiązująca do tradycji poematów „stanowych” anonimowa Satyra na leniwych chłopów. Ślady szerzenia się w Polsce idei husyckich zachowały się w polemiczno-religijnych pieśni Jędrzeja Gałki z Dobczyna, zwanej Pieśnią o Wiklefie. Nadal funkcjonowały pieśni okolicznościowe, ludyczne, miłosne i swawolne, zachowane do dziś we fragmentach. Prozę tego okresu w języku polskim reprezentują głównie przekłady Biblii (tzw. Biblia królowej Zofii) i osobno Księgi Psalmów (np. Psałterz puławski). U schyłku XV i w 1. połowie XVI w. rozwijała się proza narracyjna o tematyce apokryficznej; najwybitniejszym jej przykładem jest Rozmyślanie przemyskie; dużą popularnością cieszył się Baltazara Opeca Żywot Pana Jezu Krysta (1522); wybitną wartość literacką i religijne mają Rozmyślania dominikańskie. W omawianym okresie powstawały też polskie kazania (np. Kazania gnieźnieńskie), utwory hagiograficzne oraz modlitewniki. Spośród tych ostatnich do najbardziej znanych należy Raj duszny (1513) Biernata z Lublina. Na prozę o tematyce świeckiej składały się głównie żakowskie listy miłosne oraz fabularne „historie” (np. tzw. Powiastki polsko-włoskie, Historie rzymskie, Marchołt). W języku łacińskim oprócz pieśni liturgicznych lub dydaktycznych poematów „stanowych” pojawiły się nieznane wcześniej gatunki poezji okolicznościowej, popularne głównie w środowisku dworskim. W otoczeniu królewskim powstawały m.in. pieśni panegiryczne (np. Laus Cracoviae Stanisława Ciołka). Okolicznościowe wiersze towarzyszyły wydarzeniom publicznym, zwłaszcza wiktorii grunwaldzkiej (1410) oraz klęsce warneńskiej (1444). Pod koniec XV w. w poezji łacińskiej pojawiały się pierwsze elementy tendencji prehumanistycznych. Z początku XVI w. zachowała się grupa wierszowanych utworów żakowskich, nawiązujących do średniowiecznej tradycji łacińskiej poezji goliardów; są wśród nich głównie pieśni o treści ludycznej, miłosnej i swawolnej, nie brak wszakże utworów obrazujących nędzę krakowskich żaków. Łacina była nadal językiem form parateatralnych towarzyszących liturgii kościelnej, zwłaszcza w okresie Wielkiego Tygodnia, a także coraz liczniej aranżowanych inscenizacji bożonarodzeniowych; jasełkom towarzyszyły niekiedy śpiewy polskie.

Tradycyjny nurt prozy łacińskiej reprezentowało przede wszystkim kaznodziejstwo popularne. Kaznodziejstwo uczone, a nadto oratorstwo świeckie, proza epistolarna, traktatowa i publicystyczna rozwijały się w XV w. głównie w środowisku naukowym Akademii Krakowskiej. Do najwybitniejszych twórców „prozy uczonej” można zaliczyć m.in.: Mateusza z Krakowa, Pawła Włodkowica z Brudzenia, Stanisława ze Skarbimierza, Tomasza Strzempińskiego, Jakuba z Paradyża. Autorem wybitnych mów okolicznościowych oraz oracji sławiących nauki był Jan z Ludziska. Szczytowym osiągnięciem historiografii łacińskiej XV w. stało się dzieło Jana Długosza Annales... Regni Poloniae.