filomaci
tajne stowarzyszenie nauk.-lit. młodzieży działające 1817–23 w Wilnie;
[gr. philomathḗs ‘miłośnik wiedzy’ < philéō ‘miłuję’, manthánō ‘uczę się’],
Towarzystwo Filomatyczne,
filomaci
Encyklopedia PWN
zał. przez grupę studentów uniw. w Wilnie, gł. T. Zana, A. Mickiewicza, J. Jeżowskiego (prezydent), F. Malewskiego, J. Czeczota, O. Pietraszkiewicza, z programem początkowo gł. samokształceniowym („ćwiczenia naukowe”, dyskutowanie własnej twórczości, wspólne wypracowywanie dyscypliny moralnej), od 1819 także społ. i nar. („zaszczepiać między polską młodzieżą... zamiłowanie do rzeczy ojczystych”); stowarzyszenie miało 2 wydziały: lit. (1818–19 naczelnikiem Mickiewicz) i mat.-fiz.; filomaci inicjowali badania nad stanem gospodarki i szkolnictwa w kraju, m.in. wydali tajnie Opis geograficzny (1821), zawierający myśli o przyszłej walce o niepodległość; nie rozszerzając własnego stowarzyszenia zyskali duży wpływ na młodzież studencką; organizowali i kierowali związkami filialnymi (Promieniści, filareci, 1819 Związek Przyjaciół, od 1822 zw. Filadelfistami). Jesienią 1823 władze ros. wykryły istnienie stowarzyszenia i po głośnym śledztwie i procesie (1824), zorganizowanym przez N. Nowosilcowa, skazano 20 filomatów i filaretów na zesłanie w głąb Rosji; prześladowania filomatów dzięki III części Dziadów przeszły do bohatersko-martyrologicznej legendy, istotnie wpływając na ukształtowanie świadomości narodowej. Idee filomatyzmu wywarły silny wpływ na wczesną twórczość Mickiewicza (Oda do młodości); Archiwum Filomatów (cz. 1 Korespondencja 1815–23, t. 1–5 1913, cz. 2 Materiały do historii Towarzystwa Filomatów, t. 1–3 1920–34, cz. 3 Poezja Filomatów, t. 1–2 1922), Wybór pism (wyd. 2 1959).
