Polska. Oświata. Pod zaborami

Polska. Oświata. Pod zaborami.

Bezpośrednio po III rozbiorze Polski szkolnictwo na terenach zaboru pruskiego i austr. zostało poddane germanizacji; do nauczania wprowadzono język niem.; unifikowano system oświat. z systemami państw zaborczych. W innej sytuacji znalazło się szkolnictwo na terenach zachodnich guberni Rosji (zabór ros.), gdzie od 1802 uzyskało ono znaczne swobody. Wybitną rolę jako kurator wil. okręgu szkolnego odegrał ks. A.J. Czartoryski, który z gronem współpracowników (S. Potocki, T. Czacki, Jan i Jędrzej Śniadeccy) usiłował wykorzystać doświadczenia KEN i kontynuować jej dorobek organizacyjny oraz rozwijać koncepcje pedagogiczne. Aktywnym ośr. studiów wyższych był w tym czasie uniw. w Wilnie; stał się on również ośr. ruchu patriotycznego młodzieży (filomaci, filareci). W 1805 w Krzemieńcu zostało zorganizowane — przez T. Czackiego, przy współudziale H. Kołłątaja — gimnazjum, od 1817 Liceum Krzemienieckie — ważny ośrodek kult. na Wołyniu.

W pierwszym 30-leciu XIX w. szkolnictwo pol. rozwijało się swobodnie w Księstwie Warsz., a po kongresie wiedeńskim 1815 — w Królestwie Polskim. Utworzona na kongresie wiedeńskim Rzeczpospolita Krakowska (1815–46) zachowała własne szkolnictwo pol. do 1850; ciągłość pracy zachował też Uniw. Jagielloński. W Księstwie Warszawskim utworzona 1807 Izba Edukacyjna (od 1812 Dyrekcja Edukacji Nar., po 1815 Komisja Rządowa Wyznań Rel. i Oświecenia Publicznego) objęła zwierzchnictwo nad edukacją narodową. Na rozwój oświaty tego okresu duży wpływ wywarli S.K. Potocki i S. Staszic. Potocki kierował centralnymi organami oświaty, wiele uwagi poświęcając zwłaszcza szkolnictwu elementarnemu, które w tym okresie znacznie się rozwinęło; kiedy ster przejęli 1821 S. Grabowski i J.K. Szaniawski, reprezentanci tendencji zachowawczych, kurs polityki oświat. uległ zmianie, a szkolnictwo elementarne zaczęło upadać. S. Staszic rozwijał program uprzemysłowienia kraju i propagował szkolnictwo zaw. oraz dokształcające; był inicjatorem założenia Szkoły Akademicznej Górn. w Kielcach (1816); przyczynił się do powołania Uniw. Warsz. (1816), który obejmował 5 wydziałów (do wybuchu powstania listopadowego 1830–31 dyplomy uzyskało 1254 studentów). W 1818 powstała Szkoła Szczególna Leśnictwa, 1819 w Marymoncie k. Warszawy — Inst. Agronomiczny oraz Inst. Weterynaryjny, w Warszawie — Szkoła Architektury Cyw., 1826 — Szkoła Przygotowawcza do Inst. Politechnicznego. Po upadku powstania listopadowego odrębność oświat. Królestwa Polskiego została zniesiona (1839), zamknięto uniwersytet (1831), zmienił się program i sytuacja szkolnictwa średniego i elementarnego, wzmógł nacisk rusyfikacyjny. Polityka rusyfikacyjna z całą bezwzględnością była prowadzona na terenie byłej kuratorii wil.; zamknięto uniwersytet, zamykano szkoły średnie, językiem wykładowym stawał się rosyjski. O otwarciu w Warszawie Szkoły Realnej (1841), Akad. Medyko-Chirurgicznej (1857), Inst. Agronomicznego w Marymoncie zadecydowały względy ekon. i praktyczne.

W zaborze pruskim w okresie Wiosny Ludów nastąpiło złagodzenie polityki antypol.; zezwolono na wprowadzenie języka pol. do szkół elementarnych i niższych klas niektórych gimnazjów; język pol. został dopuszczony do niektórych szkół na Śląsku i gimnazjów protest.; dzięki działalności E. Estkowskiego nastąpił rozwój szkół lud., tj. szkół elementarnych, przeznaczonych dla dzieci wiejskich i z małych miasteczek; w Poznaniu powstało pierwsze pol. czasopismo pedag. „Szkoła Polska” (1849–53). Kolejną falę germanizacji przyniosła 2. poł. XIX w. Język pol. był rugowany ze szkół średnich, następnie ze szkół lud., a młodzież poddawano policyjnej inwigilacji. Kiedy 1901 zaczęto wprowadzać nauczanie religii w języku niem., we Wrześni wybuchł strajk dzieci, który z czasem rozszerzył się na inne miasteczka Wielkopolski oraz Pomorza i z przerwami trwał do 1907. Do podtrzymania świadomości nar. przyczyniały się w zaborze pruskim towarzystwa oświat. i społ., jak Tow. Naukowej Pomocy im. Karola Marcinkowskiego (zał. 1841), które udzielało pomocy w kształceniu młodzieży rzemieślniczej i robotniczej, Tow. Czytelni Lud. (TCL), które zakładało czytelnie we wsiach i w małych miasteczkach, organizowało odczyty, teatry amatorskie itp.

W Królestwie Polskim 1861 powołano Komisję Rządową Wyznań Rel. i Oświecenia Publicznego, której dyrektorem został A. Wielopolski. W 1862 car zatwierdził ustawę o wychowaniu publ. w Królestwie Pol., przywracającą nauczanie w języku pol. oraz częściową autonomię szkolną; ustalono organizację szkół średnich (4-klasowe gimnazjum niższe i 7-klasowe gimnazjum wyższe); zostały powołane 2 wyższe szkoły: w Warszawie Szkoła Główna Warszawska, w Puławach — Inst. Rolniczo-Leśny; zajęto się problemami szkolnictwa elementarnego. Wybuch i upadek powstania styczniowego 1863–64 położyły kres autonomii szkolnictwa; nastąpiła gwałtowna rusyfikacja wszystkich szczebli kształcenia: Szkołę Główną przekształcono w uniwersytet ros. (1869), ograniczono szkolnictwo elementarne, szkolnictwo średnie poddano ścisłej kontroli. W 1897 analfabeci stanowili w Królestwie 69,5% ludności. Ratunek przed całkowitym upadkiem kultury pol. społeczeństwo widziało w tajnej oświacie, która była rozwijana na wszystkich szczeblach nauczania; organizowano komplety dla dzieci, przez samokształcenie dokształcała się młodzież ze szkół średnich, na poziomie wyższym były prowadzone odczyty Uniwersytetu Latającego (1887–1905); tajny Uniwersytet Lud. obejmował swoją działalnością młodzież rzemieślniczą i robotniczą; akcję czytelniczą prowadziło Warsz. Tow. Dobroczynności (zał. 1821), pod którego szyldem działały szkółki dla dzieci oraz wygłaszano prelekcje; mimo ścisłego nadzoru policji powstawały liczne kółka samokształceniowe młodzieży. Oryginalnym wydawnictwem był ukazujący się od 1897 «Poradnik dla Samouków», redagowany przez S. Michalskiego. W pobudzaniu zainteresowania problemami oświaty i wychowania ogromną rolę odegrało czasopiśmiennictwo. Podczas rewolucji 1905–07 na ziemiach polskich doszło do strajku i bojkotu rządowych szkół ros.; bojkot, z różnym nasileniem, trwał do 1914. Zwiększyła się w tym czasie liczba szkół prywatnych, szczególnie żeńskich. Wyszły z podziemia instytucje oświat.: Uniw. Lud. przekształcił się w Uniw. dla Wszystkich, Uniw. Latający — w Wyższe Kursy Naukowe; powstała prywatna wyższa Szkoła Handl. im. L. Kronenberga (1906). Polska Macierz Szkolna zajmowała się rozwijaniem szkolnictwa elementarnego, powstało Stow. Kursów dla Analfabetów Dorosłych. Liczne stowarzyszenia oświat., działały w Lublinie, Łodzi, Kaliszu, Radomiu. Po 1907 wiele towarzystw zostało rozwiązanych, działalność innych ograniczona, jednak inicjatywy oświat. nie zamarły; nasiliły się dyskusje na tematy pedag., zacieśniły kontakty z Galicją; w ostatnich latach przed I wojną świat. w środowiskach nauczycielskich rodziły się nowe koncepcje pedag. i projekty nowej organizacji szkolnictwa.

W Galicji po uzyskaniu autonomii (1866) powołano Radę Szkolną Krajową jako władzę zwierzchnią nad szkołami średnimi i ludowymi. Z braku funduszów szkoły średnie rozwijały się powoli; zbyt mało było też w stosunku do potrzeb szkół zaw.; konserwatyzm reprezentacji ziemiańskiej w Radzie i zacofanie ekon. sprawiły, że szkolnictwo lud., mimo początkowego rozwoju, nie zaspokajało potrzeb, a różnice programowe między szkołami wiejskimi i miejskimi sprzyjały utrzymywaniu się wysokiego poziomu analfabetyzmu. Szkoła galic. była z języka polska, z ducha — austriacka; przeciwstawiała się temu młodzież gimnazjalna i uniwersytecka skupiona w tajnych organizacjach samokształceniowych (ruch ten ożywił się zwłaszcza po 1905). Uniwersytety — Jag. i Lwow., repolonizowane 1870–74, osiągnęły wysoki poziom nauk.; od 1896 dostęp do studiów wyższych uzyskały kobiety (z wyjątkiem wydziału prawa). Od 1878 działała w Dublanach k. Lwowa Wyższa Szkoła (Akad.) Roln., 1894 zatwierdzono statut politechniki we Lwowie. Od końca XIX w. rozwijał się ruch nauczycielski (Krajowy Związek Nauczycielstwa Lud., Tow. Nauczycieli Szkół Wyższych — tj. ponadludowych); powstawały czasopisma pedag. (m.in. „Szkoła”, „Muzeum”, „Ruch Pedagogiczny”), na łamach których toczono dyskusje dotyczące metod i programów nauczania. Rozwinęła się społ. działalność oświat.: Tow. Szkoły Lud. (TSL, zał. 1891) organizowało szkoły, domy lud., świetlice; Uniw. Lud. im. A. Mickiewicza działał od 1897 w środowiskach rzemieślniczych i robotniczych Krakowa i Lwowa, docierał z odczytami do miast prowincjonalnych, prowadził także działalność wydawniczą; od 1899 uniw. we Lwowie, a od 1901 UJ organizowały wykłady powszechne, popularyzujące naukę, obejmując swą działalnością także zabór pruski i rosyjski.

Na pocz. XX w. nasiliły się dyskusje nad zadaniami wychowania, programami nauczania i kształtem organizacyjnym szkolnictwa. Zarysowały się gł. nurty w poglądach na cele wychowania. Ideę wychowania nar., którą wiązano z wychowaniem rel., reprezentowali S. Prus-Szczepanowski, Z. Balicki, L. Zarzecki. Odmienne koncepcje prezentowali działacze związani z Pol. Związkiem Nauczycielskim w Królestwie i Krajowym Związkiem Nauczycielstwa Ludowego. Żądali oni przede wszystkim szkoły dostępnej dla wszystkich, bezpłatnej i świeckiej, z programami uwzględniającymi problemy społ., nowe osiągnięcia nauk. i potrzeby ekon. kraju. Dyskusje, zjazdy, organizowane kursy jednoczyły nauczycieli z 3 zaborów. Działalność organizacji nauczycielskich wzmogła się po 1914; powstały pierwsze organy mające na celu koordynację poczynań organizacyjno-oświat.: Komisja Pedag. 1914 w Warszawie, Centralne Biuro Szkolne 1915 w Krakowie. W Warszawie 1915 rozpoczęto prace związane z nową organizacją uniw. i politechniczną (zał. 1898). Projekty przyszłej organizacji szkolnictwa w niepodległej Polsce stały się przedmiotem dyskusji na kolejnych zjazdach nauczycielskich: XII 1917 w Warszawie, I 1918 w Krakowie, VIII 1918 w Piotrkowie. Powołana przez władze niem. po zajęciu Warszawy Rada Regencyjna, a następnie Rada Stanu Królestwa Pol. doprowadziły do powstania Departamentu Wyznań Rel. i Oświecenia Publicznego, który XII 1918 przekształcił się w Minist. Wyznań Rel. i Oświecenia Publicznego (MWRiOP); tekę pierwszego w niepodległej Polsce ministra oświaty objął K. Prauss.

Kielce, dawna Szkoła Akademicznej Górniczej