Polska. Oświata. Polska Rzeczpospolita Ludowa

Polska. Oświata. Polska Rzeczpospolita Ludowa.

Lata 1944/45–47. W miarę wyzwalania ziem pol. spod okupacji niem. następowało dość szybkie uruchamianie szkół, najczęściej dzięki inicjatywom lokalnych społeczności. Proces ten odbywał się w warunkach ruiny materialnej szkolnictwa i dotkliwych strat kadrowych. Likwidacja przez Niemców szkół wyższych i średnich, zakładów kształcenia nauczycieli, znaczne zubożenie treści i obniżenie poziomu nauczania w szkołach powszechnych i zaw. spowodowały straty, których nie mogła zrekompensować akcja tajnego nauczania. Główne kierunki reformy systemu edukacyjnego i jego powiązania z zachodzącymi zmianami ustrojowymi zostały ustalone na Ogólnopol. Zjeździe Oświat. w Łodzi VI 1945, w którym wzięło udział ponad 500 delegatów reprezentujących środowiska nauczycielskie, administrację szkolną oraz organizacje społ. i polit.; rezolucja Zjazdu wskazywała na konieczność wprowadzenia powszechności, bezpłatności, publiczności i jednolitości szkolnictwa, decentralizacji sieci szkół średnich, obowiązku zakładania i utrzymywania przedszkoli przez państwo i samorząd, wprowadzenia 8-klasowej, obowiązkowej i jednolitej pod względem organizacyjnym i programowym szkoły na wsi i w mieście, rozwijania szkół zaw., opartych na podbudowie szkoły 8-klasowej, wprowadzenia obowiązku kształcenia zaw. dla młodzieży pracującej i niepracującej do 18 roku życia, rozwijania instytucji oświaty dorosłych oraz przeznaczania przez państwo i samorząd odpowiednich sum na internaty i stypendia. W pierwszych latach powojennych nie dokonywano radykalnych zmian w zakresie organizacji szkolnictwa i treściach nauczania, koncentrując wysiłki na odbudowie i rozbudowie sieci szkolnej. Jednak już 1945 wprowadzono jednakowy program nauczania do wszystkich szkół podstawowych, znosząc w ten sposób podział szkoły powszechnej na 3 szczeble programowe i 3 stopnie organizacyjne, narzucony przez ustawę z 1932; dalszym krokiem ku realizacji zasady szkoły jednolitej było zrównanie programu nauczania VII klasy szkoły powszechnej i I klasy gimnazjum, co umożliwiało absolwentom 7-klasowej szkoły powszechnej podejmowanie nauki w II klasie gimnazjum. Rezultatem tych zmian było skrócenie nauki w gimnazjach ogólnokształcących i zaw. do 3 lat. Przyjmując za najważniejszą kwestię udostępnienia nauczania podstawowego całej młodzieży, proces zakładania 8-klasowych szkół powszechnych ograniczono (1946) do większych miast i wybranych powiatów, dysponujących kadrą nauczycielską i warunkami lokalowymi, gł. na Górnym Śląsku, gdzie istniała wieloletnia tradycja szkoły 8-letniej. Dla zaspokojenia palących potrzeb kadrowych szkolnictwa tworzono nowe licea pedag. o znacznie okrojonym w stosunku do przedwojennego programie nauczania oraz różnorodne kursy pedag.; umożliwiały one doraźne zaspokajanie potrzeb kadrowych, ale braki w wykształceniu ich absolwentów przez wiele lat niekorzystnie odbijały się na jakości pracy dydaktycznej i wychowawczej. Wielką zasługą nauczycieli był stosunkowo szybki rozwój szkolnictwa na Ziemiach Zachodnich i Północnych; do 1946 szkoła powszechna objęła na tych terenach ponad 0,5 mln dzieci, przyczyniając się do stabilizacji, adaptacji i integracji napływowej ludności. W szybkim tempie następowała odbudowa szkolnictwa średniego ogólnokształcącego (gimnazja i licea); już 1946 miały one nieco więcej uczniów niż 1937/38; szkoły te działały również w ośr. wiejskich, jako kontynuacje powstałych tam tajnych szkół. Odbudowa kraju stworzyła sprzyjające warunki dla rozwoju szkolnictwa zaw., którego organizacja opierała się na wzorach przedwojennych; już 1946/47 uczyło się w nich ponad 250 tys. uczniów. Do 1945/46 uruchomiono wszystkie szkoły wyższe działające na dawnych ziemiach II RP pozostających w granicach państwa pol., powołano też kilka nowych, m.in. w Łodzi, Toruniu, Lublinie oraz na Ziemiach Zachodnich i Północnych; kształciło się w nich ogółem 55 tys. studentów, czyli o 7 tys. więcej niż 1937/38.

W pierwszych latach powojennych ustrój szkolnictwa i programy nauczania ulegały nieznacznym tylko modyfikacjom. Podstawą nauczania pozostały programy przedwojenne. Obowiązywały też dawne podręczniki. W 1945 przeprowadzono niewielkie zmiany w materiale nauczania języka pol., dodając m.in. tematykę lat wojny i okupacji oraz zagadnienia życia współcz.; w programie nauczania historii uwzględniono zagadnienia rozwoju społ. i gospodarczego Polski oraz ruchów chłopskich i robotniczych; do szkoły powszechnej wprowadzono naukę języka obcego. Mimo zerwania konkordatu ze Stolicą Apostolską, nauka religii była nadal obowiązkowa we wszystkich szkołach publicznych oraz prywatnych, korzystających z dotacji państw. lub samorządowych. Podobnie jak przed wojną znaczny odsetek szkół średnich ogólnokształcących, zaw. oraz przedszkoli był utrzymywany przez samorządy, organizacje społ. i wyznaniowe oraz przez osoby prywatne. Rozwojowi szkół towarzyszyła masowa produkcja tanich podręczników szkolnych, wydawanych przez utworzone 1945 w Warszawie Państw. Zakłady Wydawnictw Szkolnych oraz przez Naszą Księgarnię; do końca 1947 wydały one ok. 45 mln egzemplarzy podręczników. Wyrównywaniu zaniedbań kulturalnych, likwidacji analfabetyzmu oraz umożliwianiu zdobycia wykształcenia przez pracujących służyły różnorodne instytucje oświaty dorosłych, m.in. szkoły i kursy dla pracujących, uniwersytety lud. i uniwersytety powszechne, biblioteki publiczne. Szczególną rolę w tej dziedzinie odegrały instytucje społ.: Lud. Inst. Oświaty i Kultury, Tow. Uniwersytetów Lud. RP, Tow. Uniwersytetu Robotniczego, związki zaw. i organizacje młodzieżowe.

Lata 1948–60. Po wyborach do Sejmu Ustawodawczego (I 1947) rozpoczęto przygotowania do wielkiej ofensywy ideologicznej w szkolnictwie, która przybrała na sile 1948. Założenia pracy dydaktyczno-wychowawczej w szkołach miały się opierać na marksist.-leninowskich podstawach; szkoła miała wyrabiać przekonanie o wyższości socjalizmu, wiązać patriotyzm z internacjonalizmem oraz zaznajamiać ze Związkiem Radzieckim jako gł. partnerem i sojusznikiem Polski Ludowej. Nowe programy nauczania wprowadziły obowiązkową (1949) naukę języka rosyjskiego. Równocześnie likwidowano szkoły prywatne; stopniowo usuwano religię z nauczania szkolnego. Wiele społ. instytucji oświat. uległo likwidacji lub zostało poddanych kontroli państwa.

W 1948 władze państw. zrezygnowały z upowszechniania 8-klasowej szkoły podstawowej. Od tej pory podstawą organizacyjną i programową systemu szkolnego stała się obowiązkowa szkoła 7-klasowa, na której opierał się stopień licealny (klasy VIII–XI) szkół ogólnokształcących oraz wszystkie szkoły zaw.; od 1948/49 funkcjonowały szkoły ogólnokształcące stopnia podstawowego i licealnego (klasy I–XI) oraz szkoły stopnia licealnego (klasy VIII–XI). W polityce oświat. na plan pierwszy wysuwano rozwój sieci szkół 7-klasowych, rozbudowę szkolnictwa zaw. oraz różnorodnych szkół i kursów dla pracujących. W 1948–55 liczba szkół podstawowych, realizujących program 7 klas zwiększyła się dwukrotnie. W 1955 blisko 90% uczniów pobierało naukę w szkołach 7-klasowych. W 1949–51 przeprowadzono akcję zwalczania analfabetyzmu, w której wzięło udział ok. 80 tys. nauczycieli zaw. i społ.; ok. 1,02 mln spośród ok. 1,5 mln analfabetów w wieku 14–50 lat objęto obowiązkową nauką czytania i pisania; wprawdzie akcja ta nie doprowadziła do całkowitej eliminacji analfabetyzmu, ale sprawiła, że przestał on istnieć jako zjawisko masowe.

Szkolnictwo zaw., które miało dostarczyć kwalifikowanych kadr do realizacji planu 6-letniego zostało podporządkowane utworzonemu 1949 Centralnemu Urzędowi Szkolenia Zawodowego. Od 1951 tworzono: szkoły przysposobienia zaw. (od 4 do 11 mies. nauki), dające praktyczne przygotowanie do zawodu; zasadnicze szkoły zaw. (2-letnie), kształcące robotników kwalifikowanych; technika zaw. (4-letnie), kształcące techników; szkoły majstrów, przeznaczone dla robotników kwalifikowanych. Szkoły te przygotowały wielką rzeszę młodzieży do pracy w przemyśle. W latach industrializacji, powodującej ruchy migracyjne ludności ze wsi do miast, oświata zaw. stwarzała szanse awansu społ. młodzieży wiejskiej i małomiasteczkowej. Ustawa z VII 1958 warunkowała zatrudnienie młodzieży poniżej 18 roku życia dokształcaniem się w szkole ogólnokształcącej lub zaw.; jej konsekwencją był rozwój szkół przyzakładowych. Rozbudowa szkolnictwa zaw., przy jednoczesnym hamowaniu dalszego rozwoju liceów ogólnokształcących, dokonywała się gł. przez mnożenie szkół przygotowujących do praktycznego. wykonywania zawodu (szkoły przysposobienia zaw. oraz zasadnicze szkoły zaw.). Szkoły te nie otwierały szans dalszego kształcenia, zaniedbywały wykształcenie ogólne. Ujemną stroną wszystkich szkół zaw. była ich nadmierna specjalizacja, rozmijająca się z potrzebami rynku pracy.

Potrzebom gosp. podporządkowano również działalność szkół wyższych, których liczba stale się zwiększała. W 1947 wprowadzono dwustopniowość studiów (3- lub 4-letnie zaw. i 2-letnie magisterskie) z wyjątkiem akademii medycznych. Z uniwersytetów wyłączono niektóre wydziały (np. lekarskie, roln. i leśne), tworząc z nich oddzielne uczelnie (akademie med., wyższe szkoły roln.); 1954 usunięto wydziały teol. i utworzono Akad. Teologii Katol. oraz Chrześc. Akad. Teologiczną. Do wszystkich szkół wyższych wprowadzono obowiązkowe wykłady marksizmu-leninizmu; wielu uczonych odsunięto w tym okresie od pracy dydaktycznej. Dla ułatwienia studiów pracującym organizowano od 1948 wieczorowe szkoły inżynierskie, a od 1950 — studia zaoczne, początkowo techn., z czasem — obejmujące wiele kierunków kształcenia. W 1951–61 liczba studiujących zwiększyła się z 141 tys. do 172 tys. Szkoły wyższe utraciły resztki samorządności; zgodnie z ustawą z 1951 zarówno ich organizacja, jak i zadania dydaktyczne i nauk. były określane przez władze centralne; dopiero ustawa z 1956 wzmocniła rolę ciał kolegialnych, złagodziła przepisy o dyscyplinie studiów, obowiązujące studentów i wykładowców.

Ważne następstwa dla funkcjonowania systemu szkolnego miały decyzje podjęte 1956: wydłużenie obowiązku szkolnego do 16 roku życia i uznanie za obowiązkowe ukończenie 7 klas szkoły podstawowej; przejęcie szkolnictwa zaw. przez Minist. Oświaty i likwidacja Centralnego Urzędu Szkolenia Zaw.; zniesienie egzaminów promocyjnych (wprowadzonych 1952) i egzaminu końcowego w szkołach podstawowych; przywrócenie nauki religii jako przedmiotu nadobowiązkowego; przyznanie nauczycielom prawa do stabilizacji i jawnej oceny ich pracy.

Jednym z ważniejszych osiągnięć reformy wdrażanej od 1948 było upowszechnienie szkoły 7-klasowej, obejmującej 99% dzieci w wieku 7–14 lat. Dzięki rozbudowie szkolnictwa ponadpodstawowego wyraźnie wzrosła liczba młodocianych i młodzieży objętych nauką szkolną. W 1957/58–1961/62 liczba uczącej się młodzieży w wieku 14–17 lat zwiększyła się z 44,4% do 70,7%; ogromna większość tej młodzieży pobierała naukę w szkołach zaw., zwłaszcza przysposobienia zaw. i w zasadniczych szkołach zaw.; 1955/56–1961/62 liczba szkół zaw. wzrosła z 2314 (503 tys. uczniów) do 6901 (978,2 tys. uczniów); w tym samym czasie liczba uczniów liceów ogólnokształcących zwiększyła się z 201,4 tys. do 298,4 tys.

Lata 1961–89. Nowa reforma szkolna, zapoczątkowana ustawą sejmową z 15 VII 1961, wprowadziła 8-klasową szkołę podstawową. Przedłużenie o jeden rok nauki w szkole podstawowej miało umożliwić rozłożenie materiału nauczania na dłuższy okres, a tym samym zmniejszyć zjawisko drugoroczności. Ustawa przedłużała obowiązek szkolny do 17 roku życia. Potwierdziła zasady jednolitości, bezpłatności, publiczności i świeckości instytucji edukacyjnych. Po raz pierwszy za integralny element systemu oświat. zostały uznane placówki wychowania pozalekcyjnego i pozaszkolnego. Ustawa przesądziła o świeckim charakterze szkół i in. instytucji edukacyjnych; od tej pory nauka religii odbywała się w punktach katechetycznych. Reforma szkoły podstawowej i średniej w myśl postanowień ustawy została przeprowadzona 1962–71. W tym okresie wydatnie wzrosły nakłady państwa na oświatę. Ważnym uzupełnieniem funduszów inwestycyjnych były środki społ., zebrane pod hasłem uczczenia 1000-lecia państwa pol., za które wybudowano 1959–65 blisko 1200 szkół (tzw. tysiąclatek); Społeczny Fundusz Budowy Szkół i Internatów (od 1966) zasilił dalsze inwestycje oświatowe. Przekształcanie szkół podstawowych w 8-klasowe, poprawa warunków lokalowych i wyposażenia wpłynęły na poprawę sprawności nauczania i znaczne zmniejszenie liczby uczniów nie kończących nauki. W latach realizacji reformy liczba młodzieży w wieku 14–17 lat zwiększyła się o ponad 1,1 mln, co spowodowało ogromny wzrost liczby uczniów w szkołach ponadpodstawowych, również w średnich. Nadal jednak zdecydowana większość absolwentów klas VIII trafiała do niższych szkół zaw., nie dających wykształcenia średniego. W 1970 ok. 30% dzieci chłopskich poprzestawało na szkole podstawowej, a tylko 20% tych, którzy kontynuowali naukę kształciło się w pełnych szkołach średnich. Konsekwencją reformy była poprawa kwalifikacji nauczycieli dzięki rozbudowie 2-letnich studiów nauczycielskich (SN), które do 1970 wykształciły 150 tys. nauczycieli, utworzeniu 1969 wyższych szkół nauczycielskich (WSN) oraz dzięki podejmowaniu przez pracujących nauczycieli studiów zaocznych bądź wieczorowych. W latach 60. mimo blisko dwukrotnego wzrostu liczby studentów (do 330,8 tys. w 1970/71) szkoły wyższe były niedostępne dla większości przystępujących do egzaminów wstępnych. Ustawa o szkolnictwie wyższym z 31 III 1965 miała ułatwić adm. sterowanie uczelnią w realizacji zadań wyznaczonych przez państw. plany gospodarcze. Zapoczątkowała ona szybki wzrost liczby instytutów uczelnianych, przy jednoczesnym zmniejszeniu liczby katedr. Wprowadzono punkty preferencyjne dla kandydatów na studia pochodzenia robotniczego i chłopskiego. Po wydarzeniach 1968 (marzec 1968 w Polsce), ustawa z 1965 została znowelizowana, rozszerzając uprawnienia ministra nie tylko w sprawach personalnych, lecz i w zakresie planów studiów, programów nauczania i pracy dydaktyczno-wychowawczej.

W 1971 rozpoczęto prace nad nowym modelem systemu edukacyjnego, który miał zagwarantować m.in. powszechne wykształcenie średnie. Powołany 1971 Kom. Ekspertów dla Opracowania Raportu o Stanie Oświaty w PRL przedstawił 1973 opracowanie, w którym zaproponował kilka wariantów upowszechnienia szkoły średniej. Uchwała sejmu z 1973 zapowiadała utworzenie 10-letniej średniej szkoły ogólnokształcącej, jednolitej pod względem programowym, na której będą oparte szkoły zaw. oraz 2-letnie szkoły specjalizacji kierunkowej, przygotowujące do studiów wyższych. W celu podniesienia poziomu pracy szkół wiejskich zalecono organizowanie zbiorczych szkół gminnych, ale trudności materialne, komunik. oraz kadrowe nie pozwalały na poprawę efektów kształcenia. Znacznie lepsze rezultaty przyniosły prace nad programami nauczania. Niezbyt klarowna koncepcja szkoły średniej oraz trudności finansowe państwa sprawiły, że 1981 zaniechano reformy strukturalnej systemu oświatowego. Powoli jednak zwiększał się odsetek absolwentów szkoły podstawowej kontynuujących naukę w pełnych szkołach średnich (do 43,3% w 1984); 1980/81–1990/91 liczba uczniów liceów ogólnokształcących zwiększyła się z 415 tys. do 493,6 tys., a jednocześnie zmniejszyła się liczba uczniów średnich szkół zaw. z 909 tys. do 795 tys.; liczba studentów szkół wyższych zwiększyła się z 453,7 tys. w 1980/81 do 495,7 tys. w 1992/93. Zróżnicowanie społ. i środowiskowe uczniów, niedostatki wyposażenia szkół ograniczały rolę szkoły w stwarzaniu młodzieży równych szans edukacyjnych.