Polska. Oświata. Druga wojna światowa

Polska. Oświata. Druga wojna światowa.

Po zakończeniu działań wojennych (X 1939), na ziemiach przyłączonych do Rzeszy, tj. w Wielkopolsce, na Pomorzu i Śląsku, szkolnictwo pol. wszystkich szczebli zostało zlikwidowane, a nauczyciele i profesorowie wraz z innymi grupami inteligencji pol. wysiedleni lub aresztowani. Na terenie GG pozostawiono jedynie szkoły powszechne i zaw., ze znacznie okrojonymi programami nauczania; zajmowanie budynków, przenoszenie szkół do coraz gorszych pomieszczeń, częste przerwy w nauczaniu obniżały i tak już niski ich poziom. Zamykanie szkół średnich i wyższych rozpoczęto XI 1939; najbardziej spektakularną była tzw. Sonderaktion Krakau — 6 XI zwołani na zebranie pracownicy nauk. UJ oraz Akad. Górniczej zostali uwięzieni i wywiezieni do obozów koncentracyjnych. Odpowiedzią pol. społeczeństwa na likwidowanie szkolnictwa było rozwijające się szybko tajne nauczanie. Już XI 1939 przystąpiono do organizowania tajnych kompletów na poziomie nauczania średniego. W szkołach powszechnych rozszerzano nauczanie zgodnie z dawniej obowiązującym programem; podobnie rozszerzano zakres nauczania w szkołach zawodowych. W systemie tajnego nauczania istniało ścisłe powiązanie różnych szczebli i typów szkolnictwa. W szkołach powszechnych organizowano dodatkowe klasy, w których prowadzono nauczanie w zakresie I klasy gimnazjalnej; w miarę rozbudowywania szkolnictwa zaw. — ustępstwa Niemców w tym zakresie wynikały z rosnącego zapotrzebowania na lepiej wykwalifikowaną siłę roboczą — szkoły te zaczęły stanowić „przykrywkę” dla szkół średnich ogólnokształcących; w wyspecjalizowanych szkołach zaw. było prowadzone tajne nauczanie w zakresie pierwszych lat szkolnictwa wyższego (np. w szkołach mech. — w zakresie studiów politechnicznych, w szkołach kształcących niższy personel med. — w zakresie medycyny itp.). Wszystkie te działania wymagały koordynacji i współdziałania różnych grup nauczających. Już XII 1939 powstała Tajna Organizacja Nauczycielska (TON) pod przewodnictwem Cz. Wycecha; skupiała ona członków przedwojennego ZNP, rekrutujących się spośród nauczycieli szkół powszechnych i średnich, co ułatwiało współpracę tych dwu szczebli. W 1940 został powołany Departament Oświaty i Kultury jako instancja związana z Delegaturą Rządu na Kraj; na jego czele stanął Wycech; Departamentowi podlegały okręgowe biura oświaty, tym zaś powiatowe oraz gminne komisje oświaty i kultury; miały one koordynować działalność oświat. na podległych im terenach. Równocześnie kontynuowały w podziemiu działalność organizacje związane ze szkolnictwem i środowiskami nauczycielskimi, jak Stow. Dyrektorów Szkół Państw., Stow. Dyrektorów Szkół Prywatnych, Stow. Nauczycieli Szkół Zaw. i in.; wyłoniły one Komisję Porozumiewawczą, zw. Tajną Komisją Oświat., ściśle współdziałającą z Departamentem. Podstawy finansowe podziemnej oświaty zapewniał częściowo Departament, częściowo władze miejskie, częściowo opłaty uczniów (przy stosowaniu licznych zwolnień). Wobec ogromnych zniszczeń wszelkich pomocy nauk. starano się przynajmniej zapewnić dopływ podręczników i skryptów przez organizowanie dostaw z dawnych magazynów lub druk w tajnych drukarniach.

Tajne nauczanie rozwijało się na terenie całego GG, z trudem i z dużymi przerwami uruchamiano je na terenach włączonych do Rzeszy: w Wielkopolsce, na Pomorzu i na Śląsku. Nierówny był jego rozwój w małych miastach i wsiach. Największym ośr. tajnego nauczania wszystkich szczebli była Warszawa, gdzie m.in. działał Uniw. Poznański jako Uniwersytet Ziem Zachodnich, poza tym wszystkie wyższe uczelnie prowadziły tajne kursy, podobnie jak niemal wszystkie szkoły średnie ogólnokształcące, łącznie ze zorganizowanym na tych samych zasadach tajnym nauczaniem w getcie (organizowane tu komplety działały do końca w stałym kontakcie z tajnymi władzami oświat.). Szacuje się, iż tajnym nauczaniem na poziomie szkoły powszechnej objęto ogółem ok. 1 mln uczniów, na poziomie szkoły średniej ogólnokształcącej ok. 90 tys., dokształcaniem w szkolnictwie zaw. ponad 10 tys.; na poziomie wyższym studiowało ok. 7 tys. osób; trudno określić dokładnie liczbę uzyskanych na tym szczeblu dyplomów; wiadomo o ok. 600 magisteriach, 39 doktoratach i 19 habilitacjach. Tajne nauczanie w tak szerokim zakresie i o tak sprawnej organizacji nie rozwinęło się w żadnym z krajów okupowanej Europy, mimo podejmowanych w tym zakresie wysiłków (np. w Norwegii i Jugosławii). Sprawna organizacja, ofiarność i poświęcenie wszystkich ludzi związanych z tajnym nauczaniem nie mogły zapobiec stratom powodowanym przez terror niem., a także przez działania wojenne. Według przybliżonych obliczeń 1939–45 poległo, zginęło w obozach i egzekucjach oraz zaginęło ok. 9 tys. nauczycieli i ok. 640 profesorów, docentów i asystentów; zostało zniszczonych lub uszkodzonych ok. 6840 szkół powszechnych, 203 szkoły średnie, 295 szkół zaw., 80 zakładów kształcenia nauczycieli; został zniszczony i zagrabiony prawie cały majątek szkół wyższych.

Na terenach wschodnich, zajętych IX 1939 przez ZSRR warunki funkcjonowania pol. szkolnictwa powszechnego i średniego były bardzo zróżnicowane. Na pocz. 1940 nowe władze upaństwowiły szkoły prywatne, zamknęły zakłady prowadzone przez duchownych; strukturę szkolnictwa zunifikowano z systemem sowieckim; wprowadzano nowe programy nauczania (ze znacznie okrojoną pol. historią, literaturą, geografią), nowe podręczniki, w dużej części przekłady sowieckich; szkoła stała się terenem intensywnej indoktrynacji ideologicznej. Język nauczania zależał od struktury narodowościowej środowiska szkolnego; w szkołach wielonarodowościowych dominujący stawał się język ros.; powstawały licznie szkoły białoruskie i ukraińskie. We Lwowie nadal działały wyższe uczelnie (pod zmienionymi nazwami); językiem wykładowym był formalnie ukr., jednak ze względu na skład kadry i studentów (liczna grupa Polaków) wymóg ten nie był respektowany. Polityka władz zmierzała do zmiany tego stanu rzeczy; przeprowadzano aresztowania wśród kadry, młodzież wcielano do Armii Czerwonej. W Wilnie władze litew. zlikwidowały XII 1939 Uniw. Stefana Batorego; usuwając wszystkich profesorów pol., rozpoczęto organizowanie uniw. litew.; lituanizacji poddano także szkolnictwo niższych szczebli. Po wkroczeniu wojsk niem. szkolnictwo na terenach wschodnich znalazło się w podobnej sytuacji jak na innych ziemiach okupowanych przez Niemców. Największe restrykcje dotknęły szkolnictwo na Białostocczyźnie. W Galicji dopuszczono w większym stopniu szkolnictwo zaw.; większymi względami cieszyło się też szkolnictwo ukr. (m.in. mogły funkcjonować gimnazja). W 1942 otwarto we Lwowie Wyższe Kursy Zaw.; przeznaczone dla Ukraińców, dopuszczały młodzież innych narodowości, z wyjątkiem Żydów; Polacy stanowili 31% słuchaczy i 70% kadry nauczającej. Zmienna sytuacja ziem wschodnich, trudności w kontaktach z podziemnymi władzami oświat. sprawiły, że tajne nauczanie rozwijało się tam z trudem; skąpe są też wiadomości na ten temat. Na Białostocczyźnie rozwijało się gł. tajne nauczanie na poziomie szkoły powszechnej i średniej; na innych terenach na poziomie średnim i wyższym.