rewolucja 1905–07 na ziemiach polskich
 
Encyklopedia PWN
rewolucja 1905–07 na ziemiach polskich,
wielkie wystąpienie przeciw systemowi politycznemu i ekonomicznemu oraz uciskowi narodowemu;
w różnych formach objęło wszystkich robotników przem. i rolnych, większość chłopów i inteligencji zaboru ros., wywarło także wpływ na pozostałe zabory. Stanowiła część demokr. rewolucji w Imperium Ros. (rewolucja 1905–07 w Rosji), ale wysunęła też pol. postulaty narodowe. Bezpośrednim impulsem wystąpień w Królestwie Pol. była petersburska krwawa niedziela 22(9) I 1905. Politycznie rewolucja w Królestwie Pol. była zwrócona przeciwko caratowi (dominujące postulaty: wolności obywatelskie i autonomia nar. dla Królestwa Pol., protest przeciwko poborowi Polaków na wojnę ros.-jap. 1904–05), społecznie — gł. przeciwko właścicielom zakładów przem. i majątków ziemskich (dominujące postulaty: poprawa warunków płacy i pracy oraz socjalnego statusu robotnika, 8-godzinny dzień roboczy; ze strony chłopów — walka o lasy i pastwiska na tle nieuregulowanej kwestii serwitutów); młodzież szkolna i uniwersytecka domagała się m.in. wprowadzenia języka pol. jako wykładowego (strajk szkolny). Główną formą walki były masowe strajki, wiece i demonstracje, sporadycznie także walka zbrojna (walki barykadowe w Łodzi VI 1905 oraz, gł. za sprawą Organizacji Bojowej PPS, kilkaset zamachów na przedstawicieli policji ros. i wyższych funkcjonariuszy administracji, napady na transporty pieniędzy rządowych itp.). Rewolucja rozpoczęła się styczniowo-lutowym (1905) powszechnym strajkiem ekon.-polit., pierwszym o takich rozmiarach w całej historii; następnie wybuchło kilka dużych fal strajkowych z przewagą postulatów ekon. bądź politycznych. Punktem szczytowym walk, także w Królestwie Pol. (Republika Ostrowiecka, Republika Zagłębiowska), był ogólnoros. październikowo-listopadowy powszechny strajk polit. 1905, który wymusił obietnicę nadania konstytucji i stworzył w kraju na kilka tygodni sytuację faktycznej wolności słowa. W końcu 1905 w Królestwie Pol. wprowadzono stan wojenny, a armia ros. przystąpiła do tłumienia rewolucji. W 1906–07 trwały już tylko końcowe walki strajkowe, jednak o dużym stopniu zaciętości (m.in. słynny lokaut łódz.).
Głównymi pol. partiami polit. czynnymi w rewolucji były nielegalne: PPS, SDKPiL, ND (endecja), liberalni Postępowi Demokraci oraz lojalistyczne konserwatywne Stronnictwo Polityki Realnej (SPR); wśród robotników żydowskich działał Bund. PPS, SDKPiL i Bund, których szeregi 1905 wzrosły kilkudziesięciokrotnie, domagały się obalenia caratu, demokratyzacji państwa i zaangażowały się w obronę społ. postulatów robotniczych. PPS podzieliła się w trakcie rewolucji na 2 skrzydła: niepodl. piłsudczykowskie, pragnące przez powstanie zbrojne oderwać Królestwo Pol. od Rosji (PPS-Frakcja Rewolucyjna), oraz lewe skrzydło (PPS-Lewica), uważające ten postulat za nierealny i domagające się wspólnej walki z Rosjanami o demokratyzację państwa, a w jej ramach o autonomiczny status dla Królestwa Pol. z własną Konstytuantą. SDKPiL domagała się autonomii nar. dla Królestwa Pol. ze wspólną Konstytuantą z resztą państwa. Endecja była zaangażowana przede wszystkim w walkę o polonizację szkół, administracji gminnej i sądownictwa, usiłując uzyskać autonomię dla Królestwa Pol. w zamian za „spokój”. Elitarne SPR pragnęło wyłącznie w sposób legalny uzyskać swobody językowe i samorządowe. W 1905 narodził się też w Królestwie Pol. silny ruch związkowy, z reguły powiązany z poszczególnymi partiami politycznymi.
W wyniku rewolucji powołano w Rosji 1906 obdarzony nikłymi uprawnieniami parlament (Duma Państwowa), w którym zawiązało się Koło Polskie. Polacy uzyskali znaczne złagodzenie polityki rusyfikacyjnej (m.in. polonizację szkolnictwa prywatnego, które gwałtownie się wtedy rozwinęło i zgodę na tworzenie pol. stowarzyszeń nauk. i kult.); zelżała także cenzura; zalegalizowano ruch związkowy. Rewolucja znacznie wpłynęła na wzrost kultury polit. społeczeństwa pol. i powstanie nowoż. układu partyjnego.
Feliks Tych
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia