Warszawa
 
Encyklopedia PWN
Warszawa,
stolica Polski i województwa mazowieckiego, pow. grodzki, na Nizinie Środkowomazowieckiej, obejmującej w granicach miasta część Kotliny Warszawskiej, Doliny Środkowej Wisły, Równiny Warszawskiej oraz krańce równin Wołomińskiej i Łowicko-Błońskiej, nad Wisłą (w obrębie miasta 28 km biegu rzeki); ośrodek aglomeracji warszawskiej.
Ludność miasta: ogółem — 1,8 mln mieszkańców (2019)
Gęstość zaludnienia: 3 449,4 os/km2 (2019)
Powierzchnia: 517 km2
Współrzędne geograficzne: długość geograficzna: 21°00′E, szerokość geograficzna: 52°15′N
Prawa miejskie: nadanie praw — ok. 1300
Oficjalne strony WWW: um.warszawa.pl
Składa się z 18 dzielnic: Bemowo, Bielany, Mokotów, Ochota, Śródmieście, Ursus, Ursynów, Wilanów, Włochy, Wola, Żoliborz (lewobrzeżne), Białołęka, Praga Południe, Praga Północ, Rembertów, Targówek, Wawer, Wesoła (prawobrzeżne).
Warszawa jest wielkim ośrodkiem życia politycznego, naukowego, kulturalnego i gospodarczego; tu mieszczą się siedziby władz państwowych — sejmu i senatu, prezydenta, rządu, oraz partii politycznych, przedstawicielstw dyplomatycznych i handlowych państw obcych, różnorodnych organizacji o zasięgu ogólnokrajowym; jest stolicą metropolii warszawskiego Kościoła rzymskokatolickiego (archidiecezji warszawskiej, diecezji warszawsko-praskiej i biskupstwa polowego), metropolii Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego oraz jego diecezji warszawsko-bielskiej, siedzibą Synodu Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego oraz seniora diecezji warszawskiej. Miasto jest głównym w Polsce ośrodkiem finansowym; tu mają swoje centrale największe polskie banki, w tym Narodowy Bank Polski (NBP), towarzystwa ubezpieczeniowe, m.in. PZU, Warta; działa Centrum Finansowo-Bankowe, Warszawska Giełda Papierów Wartościowych. Miasto jest również rozwijającym się ośrodkiem targowo-wystawienniczym, odbywają się (głównie w salach Pałacu Kultury i Nauki, na Torwarze i w nowym Centrum Wystawowym Mokotów oraz w Expo XXI, na Woli) m.in. targi: Międzynarodowe Targi Książki, Eurobuild, Targi Spożywcze, Komputer Expo, turystyczne, Shop Expo; swoją siedzibę ma Przedsiębiorstwo Targów i Wystaw Zagranicznych POLEXPO.
Wisła dzieli obszar Warszawy na część lewobrzeżną, leżącą głównie na morenowej równinie denudacyjnej (wysokość do 115 m) i prawobrzeżną, położoną w dolinie (wysokość do 90 m). Najważniejszym rysem fizjonomii lewobrzeżnej Warszawy jest skarpa nadwiślańska, zwana skarpą warszawską, stanowiąca krawędź równiny podciętej od wschodu przez Wisłę. Skarpa wznosi się nad dnem doliny 10–25 m, biegnąc w zmiennej odległości od koryta rzeki (od kilkudziesięciu metrów do kilku kilometrów). Szerokość koryta waha się od 1 km na południu do 600–700 m na północy, w środkowej części miasta (okolice mostu Śląsko-Dąbrowskiego) zwęża się do 350 m; koryto ograniczono wałami przeciwpowodziowymi (wały: moczydłowski, siekierkowski, żoliborski, bielański na lewym brzegu oraz miedzeszyński, Wybrzeże Szczecińskie, Wybrzeże Helskie i wały żerański, tarchomiński na prawym). W dolinie Wisły występują niewielkie jeziora (pozostałości rozległych starorzeczy), m.in. Kamionkowskie, Gocławskie, Żabie, Sporne (na prawym brzegu), Powsinkowskie, Czerniakowskie (rezerwat), Staw Wilanowski (na lewym). Oba brzegi rzeki łączy 8 mostów (w tym 2 kolejowe).
Najstarszymi dzielnicami Warszawy, założonymi w średniowieczu, są Stare Miasto i Nowe Miasto, położone na skarpie, tuż nad Wisłą. Na południe i południowy zachód od nich w XVI–XVIII w. powstały dalsze osiedla. Ta część Warszawy jest bogata w zabytki historyczne, zrekonstruowane po II wojnie światowej; dawny charakter zachował najpełniej Trakt Królewski, biegnący od Zamku Królewskiego wzdłuż ulic: Krakowskie Przedmieście, Nowy Świat i Aleje Ujazdowskie w kierunku Wilanowa. Na południowy zachód od dzielnic historycznych powstało w XIX w. obecne śródmieście, pełniące dziś funkcje handlowo-usługowe, kulturalne i mieszkaniowe; mieszczą się tu siedziby banków, instytucji państwowych (m.in. ministerstwa), biura, teatry, muzea; głównymi arteriami komunikacyjnymi tej części miasta są ul. Marszałkowska i Aleje Jerozolimskie; tu znajduje się główny pasażerski dworzec kolejowy — Dworzec Centralny. Na Pradze wzdłuż ul. Targowej wyrosło drugie, mniejsze centrum śródmiejskie. Wokół śródmieścia i na peryferiach miasta powstały duże dzielnice mieszkaniowe (ok. 300 osiedli); do wielkich zespołów mieszkaniowych należą: Ursynów-Natolin (ok. 100 tys. mieszkańców), Bródno (100 tys.), Tarchomin, Sadyba, Stegny, Służew, Targówek, Lazurowa, Bemowo, Jelonki, Górczewska, Wawrzyszew, Chomiczówka, Gocław; zabudowa willowa skupia się głównie na obrzeżach miasta, m.in. w Aninie, Międzylesiu, Radości, Rembertowie, na Zaciszu, Grotach, w Ursusie, Włochach i Wilanowie; w rejonie centralnym dzielnice willowe występują na Saskiej Kępie, Mokotowie, Ochocie, Żoliborzu; mieszczą się tu siedziby ambasad, biura przedstawicielstw zagranicznych i nowo powstających firm prywatnych. Zakłady przemysłowe skupiają się głównie na Woli, Żeraniu, Służewcu Przemysłowym, Targówku Przemysłowym, Okęciu, Kamionku, w Ursusie oraz w północnej części dzielnicy Bielany (Huta Lucchini-Warszawa — dawniej Huta Warszawa). Miasto odznacza się stosunkowo luźną zabudową; obecnie intensywnie są zabudowywane wolne przestrzenie w śródmieściu; powstają biurowce, hotele. Dużą powierzchnię zajmują tereny zielone. Spośród dawnych parków i ogrodów najbardziej są znane: Łazienkowski, Ujazdowski, Praski, Skaryszewski im. I.J. Paderewskiego, Park im. Marszałka Piłsudskiego (Pole Mokotowskie), Park Żeromskiego, Ogród Saski, Ogród Botaniczny Uniwersytetu Warszawskiego (założony 1818), Ogród Zoologiczny (założony 1928). Po 1945 powstały nowe rozległe parki, m.in. Park Marszałka E. Rydza-Śmigłego (do 1992 Centralny Park Kultury), Podzamcze, Park przy Cytadeli i zespoły parkowo-rekreacyjne na Moczydle, Szczęśliwicach, Kępie Potockiej i w Powsinie. W granicach miasta znajdują się również tereny leśne, do największych należą: Las Bielański (rezerwat), Park Młociński, Las Kabacki (Rezerwat im. S. Starzyńskiego), lasy wawerskie (fragment Mazowieckiego Parku Krajobrazowego z Rezerwatem im. Króla Jana Sobieskiego), Park Leśny Bemowo, Lasek na Kole. Znaczną część terenów zielonych stanowią ogródki działkowe (ponad 1 tys. ha), leżące niekiedy w centralnej części miasta, oraz tereny rolnicze położone głównie na krańcach Warszawy (przeważająca część dzielnicy Wilanów, północno-wschodnia część dzielnicy Białołęka, zachodni skraj dzielnic Wawer i Bemowo).
Ludność. Aglomeracja warszawska jest po konurbacji górnośląskiej największym skupiskiem ludności w Polsce (2,5 mln mieszkańców — ok. 7% ludności kraju). Na wysokie tempo wzrostu liczby ludności Warszawy po 1945 złożyły się duża imigracja (do 1953 przekraczała 10 razy przyrost naturalny), wysoki przyrost naturalny (największy zanotowano 1955 — 16,2‰) i zmiany administracyjne miasta, m.in. 1951 przyłączono do Warszawy tereny podmiejskie o powierzchni 277 km2, na których mieszkało 165 tys. osób, 1957 przyłączono miasto Rembertów, a 1977 — miasto Ursus. W latach 80. liczba ludności Warszawy wzrastała nieznacznie, a od końca dekady zaczęła się zmniejszać, głównie wskutek ubytku naturalnego, którego nie kompensował malejący przyrost wędrówkowy (1–3‰ w latach 1990–2002). Ubytek naturalny –3,1‰ (2002) powodowany jest spadkiem urodzeń, związanym z niekorzystną strukturą wiekową oraz przemianami cywilizacyjnymi. Wśród mieszkańców Warszawy występuje znaczna przewaga kobiet; 2002 na 100 mężczyzn przypadało 116 kobiet (średnio w polskich miastach 110). W gospodarce Warszawy pracowało 856 tys. osób (2003), w tym w przemyśle 19,7%, budownictwie 4,6%, handlu i naprawach 18,7%, transporcie, gospodarce magazynowej i łączności 37,9% oraz obsłudze nieruchomości, firm i nauce 12,9%, a w pozostałych sektorach 6,2%. Bezrobotni stanowią 7% ogółu zawodowo czynnych.
Przemysł i handel. Odbudowane i powstałe po II wojnie światowej zakłady przemysłowe po 1989 uległy w większości prywatyzacji i restrukturyzacji. W 2002 funkcjonowało 26,2 tys. przedsiębiorstw przetwórstwa przemysłowego (w całej aglomeracji ok. 40 tys.), spośród których tylko kilkadziesiąt stanowiło własność Skarbu Państwa. Wraz z sektorem energetycznym (elektrociepłownie Kawęczyn, Siekierki, Żerań oraz ciepłownia Wola) zatrudnionych było ok. 168 tys. osób. W Warszawie reprezentowane są wszystkie główne gałęzie przemysłu przetwórczego. Przemysł cechuje stosunkowo duże zróżnicowanie przy ukierunkowaniu na wytwarzanie dóbr szybko zbywalnych, a także produktów finalnych wysokiej jakości. Najlepiej rozwinął się przemysł elektromaszynowy (7,4 tys. firm, 42 tys. pracujących; 2000), spożywczy (1,2 i 31 tys.), chemiczny (1,4 i 24 tys.) oraz poligraficzny (3,8 i 14 tys.), drzewny (3,1 i 12 tys.), odzieżowy (2,3 i 10 tys.) i mineralny (0,7 i 7 tys.); dużym pracodawcą jest również huta ArcelorMittal Warszawa (1992–2005 Huta Lucchini-Warszawa, wcześniej Huta Warszawa). W przemyśle elektromaszynowym rozwinęły się szczególnie branże elektrotechniczne, elektroniczne (pomimo pewnego spadku znaczenia po 1989, m.in. likwidacji zakładów im. Róży Luksemburg, Kasprzaka, Cemi i innych), precyzyjna, środków transportu, a także maszynowa i metalowa. Do największych przedsiębiorstw przemysłu elektrotechnicznego i elektronicznego należą: zakłady aparatury wysokiego napięcia, Centrum Naukowo-Produkcyjne Elektroniki Profesjonalnej RADWAR SA (m.in. wojskowe systemy radarowe), Warel (radiowo-elektroniczny sprzęt wojskowy i pożarniczy) oraz szereg mniejszych. W przemyśle precyzyjnym duże znaczenie mają Polskie Zakłady Optyczne. Przemysł środków transportu reprezentowany jest przez fabrykę samochodów osobowych koncernu General Motors na Pradze Północ, Zakłady Mechaniczne Ursus (w trakcie przekształceń), EADS PZL Warszawa-Okęcie, Wytwórnię Sprzętu Komunikacyjnego PZL-Warszawa II. Do największych przedsiębiorstw przemysłu maszynowego należą: holding Bumar (Zakłady Mechaniczne PZL-Wola), PZL-WZM oraz fabryki pomp i armatury, sprzętu spawalniczego, maszyn elektronicznych, aparatury mleczarskiej oraz obrabiarek precyzyjnych. W przemyśle metalowym wyróżniają się: Vis Sp. z o.o., „Ursus” — Fabryka Metalurgiczna i Zakład Narzędziowy oraz Zepter International. Ponadto są m.in. fabryki części do samochodów osobowych oraz ponad 2 tys. mniejszych zakładów przetwórstwa metalowego. Przemysł spożywczy, znacznie rozwinięty i zmodernizowany po 1989, pracuje głównie na potrzeby mieszkańców Warszawy i jej aglomeracji. Największe znaczenie mają zakłady mięsne (Żerań, Służewiec), mleczarskie (Praga, Danone Wola), przetwórstwa owocowo-warzywnego (Hortex), cukiernicze (fabryka wyrobów czekoladowych Cadbury Wedel), piwowarskie (piwo Królewskie), spirytusowe, tłuszczowe (ZPT), młynarskie i chłodnicze. Istnieje ponadto ponad 1 tys. małych i średnich zakładów przetwórstwa spożywczego. Przemysł chemiczny obejmuje głównie produkcję leków (Polfa Tarchomin — m.in. antybiotyki, leki psychotropowe i insulina; Warszawskie Zakłady Farmaceutyczne Polfa — preparaty iniekcyjne, krople do oczu i nosa; Wytwórnia Surowic i Szczepionek Biomed), wyrobów toaletowych i higienicznych (Procter&Gamble), kosmetyczno-perfumeryjnych (PZ Cussons Polska, Pollena-Aroma), z tworzyw sztucznych, fotochemicznych, a także przemysłu nieorganicznego. Dobrze rozwinięty w Warszawie przemysł poligraficzny reprezentuje m.in. Drukarnia Skarbowa, Drukarnia Naukowo-Techniczna, Państwowa Wytwórnia Papierów Wartościowych oraz duża liczba małych prywatnych zakładów. Przemysł drzewny charakteryzuje dość duże rozdrobnienie. Większe zakłady wytwarzają stolarkę budowlaną, różne wyroby drewniane, opakowania i meble. Przemysł odzieżowy jest skupiony w licznych drobnych firmach prywatnych. Przedsiębiorstwa przetwórstwa mineralnego reprezentuje cementownia na Żeraniu, zakłady materiałów budowlanych, szklarskie, ceramiczne, wyrobów ogniotrwałych oraz wyrobów betonowych.
Po 1989 nastąpił żywiołowy rozwój handlu, początkowo o cechach prymitywnych i uciążliwych dla funkcjonowania miasta (handel naręczny, stoliki z różnorodnym asortymentem wzdłuż większych ulic, często blokujące ciągi dla pieszych), później zaczęły powstawać bazary i targowiska, w tym jedno z największych w Europie na Stadionie Dziesięciolecia (do 2008). Po początkowej eksplozji prywatnych placówek handlowych obserwuje się w Warszawie koncentrację wielkościową, dekoncentrację przestrzenną i specjalizację handlu, związaną z wkroczeniem wielkich sieci handlowych (1995 oddano do użytku pierwszy hipermarket — HIT na Bemowie), zaś 12 lat później było już 28 większych centrów handlowo-usługowych, w tym: Arkadia, Galeria Mokotów, Złote Tarasy, Wola Park, Blue City, Sadyba Best Mall, Warszawa Wileńska na Pradze, Targówek, King Cross na Grochowie, Auchan na Żeraniu oraz Centrum Janki, Auchan Piaseczno i inne na obrzeżach miasta. Pomimo spadku liczby mniejszych sklepów zatrudnienie w handlu stopniowo wzrasta (2002 — 156 tys.). Centra handlowe przyciągają często kolejne inwestycje organizując na nowo strukturę przestrzenną miasta.
W mieście działają 2 oczyszczalnie ścieków: Czajka (na prawym brzegu Wisły, od 1991) i Południe (na lewym brzegu, od 2005). Utylizacją śmieci zajmują się: duża kompostownia w Radiowie (od 1965; ok. 30% odpadów, a pozostałe są wywożone głównie na wysypisko w Łubnej), 2 małe kompostownie (odpady roślinne), a także spalarnia na Targówku (od 2000). Zaczyna działać system selektywnej zbiórki odpadów. Planowane są inne inwestycje, w tym wysypisko śmieci (Łubna II) oraz kilka mniejszych projektów związanych z wykorzystaniem elektrociepłowni.
Transport, komunikacja, łączność. Warszawa jest największym w kraju węzłem komunikacyjnym w zakresie pasażerskiego ruchu samochodowego, kolejowego i lotniczego, usług telekomunikacyjnych i pocztowych oraz węzłem tranzytu międzynarodowego. Kolejowy węzeł warszawski (w całości zelektryfikowany) skupia 7 linii dalekobieżnych (z Poznania, Gdańska, Białegostoku, Terespola, Lublina, Krakowa, Katowic) oraz linie podmiejskie (50–80 tys. pasażerów), w tym Szybka Kolej Miejska, prowadzone, poza Warszawską Kolejką Dojazdową (WKD) do Grodziska Mazowieckiego, tym samym układem torowym co linie dalekobieżne; w ruchu międzynarodowym Warszawa ma połączenie m.in. z Budapesztem, Wiedniem, Pragą, Lwowem i Kijowem, Petersburgiem, Moskwą, Berlinem, Paryżem. Warszawski węzeł kolejowy charakteryzuje układ gwiaździsty, w obrębie miasta równoleżnikowy z linią średnicową dla ruchu osobowego oraz obwodową dla towarowego i tranzytowego; jest 5 dużych kolejowych dworców pasażerskich, kilka towarowych i rozrządowych. Warszawa to jeden z głównych węzłów dróg kołowych w kraju, w tym międzynarodowych: nr 7 (E77) Rzym–Wiedeń–Gdańsk, nr 2 (E 30) Moskwa–Berlin–Londyn, nr 8 (E67) Budapeszt–Warszawa; brak tras obwodowych wokół miasta powoduje trudności w przejazdach na podstawowych ciągach miejskich; do głównych przelotowych arterii należą trasy: Łazienkowska, Wisłostrada, Toruńska. Miasto jest również najważniejszym w Polsce węzłem transportu lotniczego w ruchu międzynarodowym (ponad 4 mln pasażerów, 80% przylotów i odlotów z Polski) i krajowym (0,7 mln pasażerów, 50% ruchu krajowego); w dzielnicy Włochy na Okęciu — międzynarodowy port lotniczy (obsługujący również ruch krajowy) oraz lotniczy dworzec towarowy cargo; na Bemowie — Lotnicze Pogotowie Ratunkowe. Żegluga śródlądowa ma niewielkie znaczenie; w portach Praskim (zimowy) i na Żeraniu (handlowy) od 1972 głównie przeładunek żwiru i piasku; pasażerska żegluga spacerowa po Wiśle.
Komunikację miejską w Warszawie, skupiającą ok. 22% wszystkich przejazdów transportem miejskim w kraju, tworzy sieć tras autobusowych (2603 km, 2001) i tramwajowych (407 km); jedyny w Polsce system metra — I linia (Kabaty–Młociny; budowa 1983–2008, w eksploatacji od 1995), II linia (Bemowo–Targówek; budowa od 2010, od III 2015 w eksploatacji odcinek centralny — Wola–Praga-Północ); bardzo szybko zwiększa się liczba zarejestrowanych samochodów osobowych (z 466 tys. w 1990 do 611 tys. w 2000).
Usługi pocztowe obsługują w Warszawie 152 placówki; na 1000 mieszkańców przypadało 363 abonentów telefonicznych; mieszczą się tu siedziby spółki akcyjnej Telekomunikacja Polska SA i przedsiębiorstwa użyteczności publicznej Poczta Polska. Warszawa jest ważnym węzłem krajowych linii przesyłowych wysokiego napięcia; znajduje się tu siedziba centralnej dyspozycji i rozdziału mocy na Polskę. Do miasta są doprowadzone gazociągi gazu ziemnego z Podkarpacia (od 1950) i Puław (1968) oraz gazu koksowniczego ze Śląska (1961).
Nauka i kultura. W Warszawie mieści się siedziba Polskiej Akademii Nauk (PAN) z licznymi instytutami i placówkami, Towarzystwo Naukowe Warszawskie (TNW) oraz 66 wyższych uczelni, w tym najstarsza uczelnia stolicy Uniwersytet Warszawski i największa uczelnia techniczna w Polsce — Politechnika Warszawska (łącznie warszawskie uczelnie zatrudniają 32 tys. pracowników, studiuje 250 tys. studentów); inne szkoły wyższe: Szkoła Główna Handlowa (SGH), Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego (SGGW), Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, akademie: Medyczna, Muzyczna im. F. Chopina, Sztuk Pięknych, Wychowania Fizycznego Marszałka Józefa Piłsudskiego, Teatralna im. A. Zelwerowicza, Wyższa Szkoła Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej, Chrześcijańska Akademia Teologiczna, Papieski Wydział Teologiczny oraz szkoły wojskowe: Akademia Obrony Narodowej, WAT i Szkoła Główna Służby Pożarniczej, a także wyższe seminaria duchowne; działa również wiele niepaństwowych szkół wyższych, w tym: Przedsiębiorczości i Zarządzania im. L. Koźmińskiego, Finansów i Handlu Międzynarodowego, Ubezpieczeń i Bankowości, Polsko-Japońska Technik Komputerowych, Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej. W Warszawie mają siedziby liczne specjalistyczne instytuty i ośrodki naukowe (np. Instytut Jądrowy, Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Techniki Próżniowej, Centralne Laboratorium Ochrony Radiologicznej, Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej), rozwojowe, biura projektowe oraz towarzystwa i stowarzyszenia naukowe (Federacja Stowarzyszeń Naukowo-Technicznych, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Towarzystwo Wiedzy Powszechnej). Duże znaczenie dla miasta i kraju mają medyczne placówki naukowo-lecznicze; do największych i najnowocześniejszych należą: Pomnik-Szpital Centrum Zdrowia Dziecka, Centrum Onkologii i I Katedra i Klinika Kardiologii warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Znaczną wartość naukową mają zbiory warszawskich bibliotek naukowych, fachowych i publicznych; najcenniejszy i najliczniejszy księgozbiór jest zgromadzony w centralnej bibliotece państwowej — Bibliotece Narodowej oraz w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego; największy w Polsce księgozbiór z zakresu ekonomii ma biblioteka SGH; ponadto mieszczą się tu: Biblioteka PAN, Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy oraz biblioteki — sejmowa, rolnicza, lekarska, wojskowa, GUS.
Warszawa jest największym w Polsce ośrodkiem teatralnym; działają 23 teatry (2003) oferujące 8,4 tys. miejsc na widowniach; wśród scen dramatycznych do najstarszych należą: Teatr Narodowy, Teatr Polski, Teatr Ateneum; osiągnięcia artystyczne mają także sceny powstałe po II wojnie światowej, m.in. Teatr Współczesny, Teatr Dramatyczny m.st. Warszawy, Teatr Powszechny, Teatr Studio; od 1965 (z przerwą) odbywa się festiwal Warszawskie Spotkania Teatralne; ośrodkami życia muzycznego są: Filharmonia Narodowa oraz Teatr Wielki i Warszawska Opera Kameralna; ponadto Teatr Muzyczny Roma (dawniej Państwowa Operetka), zespoły instrumentalne i chóralne. Mają tu swoje siedziby instytucje i towarzystwa muzyczne, jak Warszawskie Towarzystwo Muzyczne, Towarzystwo im. F. Chopina. Od 1927 (po wojnie od 1949) co 5 lat odbywa się Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. F. Chopina, od 1956 corocznie Międzynarodowy Festiwal Muzyki Współczesnej „Warszawska Jesień”. W mieście znajdują się liczne kina, galerie sztuki, muzea (m.in. Narodowe, Powstania Warszawskiego,Wojska Polskiego, Sztuki Współczesnej, Historyczne, Historii Żydów Polskich, Techniki, Literatury oraz muzea w Łazienkach i Wilanowie) oraz Centrum Nauki Kopernik. W Warszawie są także siedziby zarządów głównych stowarzyszeń twórczych i kulturalnych, np. Towarzystwa Literackiego im. A. Mickiewicza. Mieści się tu wiele wydawnictw o znaczeniu ogólnokrajowym (m.in. Wydawnictwo Naukowe PWN, Czytelnik, Muza, Prószyński i s-ka, Państwowy Instytut Wydawniczy, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, wydawnictwa specjalistyczne, np. kartograficzne, geologiczne, lekarskie); mają siedziby: Telewizja Polska SA, Polskie Radio SA, Polsat, TVN, Radio Zet i kilkanaście stacji komercyjnych. Są redakcje ponad 2 tys. tytułów prasowych. Odbywają się przeglądy teatralne i filmowe, m.in. Międzynarodowy Warszawski Festiwal Filmowy.
Warszawa jest jednym z najliczniej odwiedzanych przez turystów miast w Polsce. Miasto dysponuje dość rozwiniętą, choć niewystarczającą bazą noclegową; jest 56 hoteli z ponad 16 tys. miejsc noclegowych. Uprawianie sportu umożliwiają stadiony, korty tenisowe, hale sportowe, pływalnie, sztuczne lodowiska (Torwar, Stegny — tor jazdy szybkiej); działają liczne kluby sportowe, m.in. Legia, Gwardia Warszawa, Polonia Warszawa, Warszawianka, AZS (klub studencki); na Służewcu jest tor wyścigów konnych, na Bemowie — Aeroklub Warszawski
Historia. Najwcześniejsze ślady osadnictwa na prawym brzegu Wisły na Starym Bródnie — w X i na początku XI w. gród i osada rzemieślniczo-handlowy; po jej zniszczeniu ośrodkiem wymiany handlowej stały się Kamion (Kamień, wzmiankowany 1065?) i Solec (na lewym brzegu Wisły); w XIII w. rozwinął się gród w Jazdowie (ośrodek władzy lokalnej — zapewne jedna z rezydencji książąt mazowieckich) i przyległa do niego osada handlowo-usługowa; 1262 gród w Jazdowie zniszczony przez wojska litewskiego księcia Mendoga; prawdopodobnie na przełomie XIII i XIV w. 4 km na północ od Jazdowa założono nowy gród i lokowano miasto; ok. 1300 lokacja miasta na prawie chełmińskim (Stara Warszawa); 1408 na północ od Starej Warszawy lokowano nowe miasto (Nowa Warszawa); od XV w. — stolica ziemi i księstwa (do 1526). Od XV w. w Warszawie osiedlali się Żydzi, wypędzeni w końcu stulecia z miasta (1527 Warszawa otrzymała przywilej de non tolerandis Judaeis, zniesiony 1768); w XV w. ośrodek handlu (kontakty z Wielkim Księstwem Litewskim, Śląskiem, Gdańskiem); dalszy rozwój związany z włączeniem Warszawy 1526 wraz z Mazowszem do Korony oraz unią lubelską 1569; Warszawa stała się ważnym ośrodkiem politycznym: stolicą województwa mazowieckiego, miejscem sejmów walnych (od 1569), elekcji (od 1573), siedzibą monarchy i urzędów centralnych (najprawdopodobniej 16 III 1596 dwór króla przybył do Warszawy, w tym samym roku Zygmunt III Waza rozpoczął przebudowę zamku na rezydencję królewską i 1611 osiadł tu wraz z dworem); nastąpił rozwój terytorialny miasta, powstały nowe osady; wokół Warszawy budowano rezydencje magnackie, zakładano folwarki oraz prywatne miasta (zwane jurydykami), m.in. Skaryszew (1641 prawa miejskie), Nowe Leszno (1648 prawa miejskie), Praga (1648 prawa miejskie), Grzybów (1650 prawa miejskie), Tamka Kałęczyn (1659 prawa miejskie), Solec (1675 prawa miejskie); ulepszano urządzenia miejskie (w 2. połowie XVI w. wodociągi, w końcu XVI w. brukowane ulice, 1573–1603 pierwszy stały most na Wiśle); ważny ośrodek lądowego handlu tranzytowego ze wschodu na zachód, kontakty handlowe m.in. z krajami niemieckimi, Francją, Włochami; rozwój spławu wiślanego, eksport zboża i towarów leśnych przez Gdańsk, import wyrobów przemysłowych i konsumpcyjnych; słabszy rozwój rzemiosła (1. połowa XVI w. ok. 20 cechów, rzemiosła głównie spożywcze i usługowe). Dwór królewski był ośrodkiem życia kulturalnego (teatr, kapela, opera — pierwsze w Polsce przedstawienie operowe 1628); powstawały oficyny drukarskie: 1624 — J. Rossowskiego, 1635 — J. Trelpińskiego, 1643 — P. Elerta; z tego okresu pochodzi cenny przewodnik po mieście Gościniec... A. Jarzębskiego. W połowie XVII w. Warszawa liczyła ok. 20 tys. mieszkańców (głównie Mazowszanie, także przybysze z innych dzielnic Korony oraz Niemcy, Włosi, Francuzi, Holendrzy, Szkoci, Ormianie, Żydzi i inni); wojny polsko-szwedzkie (1655–57 kilkakrotnie zajmowana przez Szwedów i wojska Jerzego II Rakoczego) spowodowały zniszczenie miasta oraz spadek liczby ludności; upadek gospodarczy miasta pogłębiły wojny na początku XVIII w.; odbudowa i rozwój miasta po 1716 (duży napływ cudzoziemców, głównie z Saksonii i innych państw niemieckich oraz Włochów, Węgrów, Rosjan i Czechów), szczególnie wszechstronny w 2. połowie XVIII w. (rejon Jazdowa, Woli, Bielina). Warszawa stała się gospodarczym, politycznym i kulturalnym ośrodkiem kraju, centrum polskiego oświecenia; tworzyły się pierwsze kadry inteligencji, która wyróżniała Warszawę spośród współczesnych miast polskich; od 1740 działało Collegium Nobilium, od 1765 pierwsza zawodowa polska scena publiczna Teatr Narodowy, rozwijało się czasopiśmiennictwo („Kurier Polski”, „Monitor”), otwarto publiczną Bibliotekę Załuskich, powołano Komisję Edukacji Narodowej, Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych; wokół króla Stanisława Augusta Poniatowskiego skupiało się środowisko literackie i artystyczne (A. Naruszewicz, I. Krasicki, S. Trembecki; obiady czwartkowe), wokół zreformowanych kolegiów i Szkoły Rycerskiej — naukowe, z A.K. Czartoryskim na czele; działali tu również m.in. H. Kołłątaj i S. Staszic. Intensyfikacja życia politycznego i społecznego miasta nastąpiła podczas Sejmu Czteroletniego (1788–92), zwłaszcza działalność Kuźnicy Kołłątajowskiej miała duże znaczenie w przygotowaniu jego ustaw. Po 1768 w Warszawie ponownie zaczęli osiedlać się Żydzi, m.in. założono osadę zwaną Nowa Jerozolima (zburzona po 1775); powstała duża gmina na Pradze. Mieszczaństwo warszawskie odegrało decydującą rolę w insurekcji warszawskiej 1794 (powstanie kościuszkowskie); 4 XI 1794 wojska rosyjskie zdobyły szturmem Pragę, paląc zabudowę i dokonując rzezi ludności. W latach 90. XVIII w. liczba ludności wzrosła do ok. 115 tys. (1764 — ok. 30 tys.); 1791 zlikwidowano jurydyki i podporządkowano wszystkie osady jednolitej władzy miejskiej.
Po III rozbiorze Polski Warszawa straciła znaczenie polityczne; 1795–1806 pod zaborem pruskim — regres gospodarczy i polityczny, stolica prowincji pruskiej (spadek liczby mieszkańców do ok. 64 tys. w 1803); po 1795 władze pruskie zalegalizowały pobyt mieszkających w Warszawie Żydów i zezwoliły na założenie gminy; po kilku latach ożywienie życia kulturalnego (do 1814 działał teatr prowadzony przez W. Bogusławskiego, od 1800 Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Warszawie); 1807–15 stolica Księstwa Warszawskiego (liczba mieszkańców wzrosła z 64 tys. w 1803 do 78,8 tys. w 1813); od 1815 stolica Królestwa Polskiego, ośrodek życia politycznego (sejm) i gospodarczego kraju; rozwój przemysłu włókienniczego (fabryki S. Fraenkla, J. Geysmera), spożywczego (m.in. browary E. Reycha i Kazimierusa), metalowego (m.in. wytwórnie maszyn rolniczych Evansów, kotłów D. Hoeke, później Bormana i Szwedla, platerów W. Norblina i J. Frageta, naczyń Wulkan), skórzanego (zakłady M. Grosse’a, garbarnie braci Pfeiffer i J. Temlera), chemiczego, papiernictwa; działał Bank Polski, 1817 powstało Zgromadzenie Kupców; nastąpiła modernizacja urbanistyczna i rozwój przestrzenny miasta; znaczny wzrost liczby mieszkańców: 1816 — ok. 81 tys., 1830 — 145 tys.; szybki rozwój gminy żydowskiej (od 2. połowy XIX w. największa na świecie); rozkwit nauki i kultury: 1816 powstał Uniwersytet Warszawski, przy którym 1818 utworzono Ogród Botaniczny, a 1825 Obserwatorium Astronomiczne; 1820 założono Instytut Agronomiczny w Marymoncie, 1821 konserwatorium, 1826 Szkołę Przygotowawczą do Instytutu Politechnicznego, którą w przededniu powstania listopadowego przekształcono w Instytut Politechniczny; rozwijały się nauki społeczne (m.in. J. Lelewel); działały: TPN, 1826–61 Szkoła Rabinów kierowana przez A. Eisenbauma i J. Tugendholda, teatr pod dyrekcją L. Osińskiego; nastąpił rozwój nowoczesnego czasopiśmiennictwa (duża rola B. Kicińskiego, wydawcy m.in. „Gazety Codziennej Narodowej i Obcej” i „Kuriera Warszawskiego”), 1823–24 wychodził pierwszy dziennik żydowski „Dostrzegacz Nadwiślański”, powstawały drukarnie nakładowe (m.in. N. Glückberga). Warszawa była ośrodkiem ruchu patriotycznego, działały tu organizacje spiskowe (m.in. Panta Koina, Związek Wolnych Polaków, Wolnomularstwo Narodowe, Towarzystwo Patriotyczne); po wybuchu 29 XI 1830 powstania listopadowego, siedziba władz powstańczych; 1831 przez ponad 8 miesięcy Warszawa była celem i ośrodkiem działań wojennych (m.in. bitwy pod GrochowemWawrem), zdobyta przez wojska rosyjskie po szturmie 6 IX na Wolę. Po upadku powstania okres terroru i ucisku politycznego (symbolem Cytadela warszawska) pod rządami J.F. Paskiewicza; zamarło życie kulturalne i naukowe, zamknięto uniwersytet i TPN, wprowadzono cenzurę prasy, zakazano działalności kulturalnej, emigracja osłabiła elitę intelektualną i artystyczną; życie kulturalne i naukowe skupiało się głównie w redakcjach czasopism (m.in. „Biblioteka Warszawska”, „Przegląd Naukowy”), które były namiastkami towarzystw naukowych, także w salonach, głównie inteligenckich (najgłośniejszy M. Łuszczewskiej). Ustanowienie 1832 granicy celnej między Królestwem Polskim a Rosją zahamowało wzrost gospodarczy, upadło włókiennictwo, został ograniczony handel. Ponowny rozwój w połowie XIX w.; zniesienie 1851 granicy celnej z Rosją i protekcyjna polityka rządu ożywiły handel z Rosją; 1845–48 budowa Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, następnie Warszawsko-Petersburskiej (1862), Warszawsko-Terespolskiej (1867), Nadwiślańskiej (1877), 1876 kolei obwodowej (Warszawa stała się ważnym węzłem kolejowym), 1864 mostu Kierbedzia, 1875 pierwszego, 1908 drugiego mostu kolejowego (oba przy Cytadeli) i 1914 mostu Poniatowskiego; 1855 wybudowano pierwsze nowożytne wodociągi (H. Marconi), 1886 — istniejący do dzisiaj system wodociągów lindleyowskich, 1864–72 przystąpiono do budowy ogólnomiejskiej kanalizacji, 1856 uruchomiono gazownię, 1866 tramwaj konny, 1881 centralę telefoniczną, 1903 elektrownię, 1908 tramwaj elektryczny.
Krótkotrwały okres liberalizacji polityki władz rosyjskich ok. 1860 przyniósł ożywienie czasopiśmiennictwa (m.in. „Tygodnik Ilustrowany”, „Przegląd Tygodniowy”, „Ateneum”, „Niwa”, „Prawda”), powstały Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych (założone 1860), Muzeum Sztuk Pięknych (założone 1862, od 1916 Muzeum Narodowe), Instytut Muzyczny, Akademia Medyko-Chirurgiczna (1857); 1862 powstała Szkoła Główna, która wychowała pokolenie pozytywistów (m.in. P. Chmielowski, A. Dygasiński, J. Ochorowicz, B. Prus, H. Sienkiewicz, A. Świętochowski), przywróciło ono Warszawie funkcję ośrodka umysłowego; rozwinęły się nauki biologiczne (W. Taczanowski, B. Dybowski, H. Hoyer), chemiczne (J. Natanson) i medyczne (T. Chałubiński); duże znaczenie miało opublikowanie 1859–68 Encyklopedii powszechnej S. Orgelbranda, przy współudziale naukowego środowiska Warszawy. Po 1860 miejsce manifestacji patriotycznych i ośrodek spisków poprzedzających powstanie styczniowe 1863–64, następnie siedziba powstańczego Rządu Narodowego. Po upadku powstania nowa fala rusyfikacji; Szkołę Główną zamieniono na uniwersytet rosyjski. Warszawa utraciła prymat kulturalny i naukowy na rzecz Krakowa i Lwowa; istotną rolę w organizowaniu życia kulturalnego i naukowego w tym okresie odegrały duże firmy wydawnicze (M. Orgelbrand, Gebethner i Wolff, J. Unger, F.S. Lewental), czasopisma (m.in. „Głos”, „Ogniwo”), Kasa im. Mianowskiego (założona 1881, pełniąca funkcję towarzystwa naukowego), tajne nauczanie (Uniwersytet Latający). W 1875 utworzono Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, przy którym powstało kilka placówek badawczych, z założoną 1885 stacją meteorologiczną; 1887 powstało Muzeum Zoologiczne Branickich — znacząca placówka badawcza; także Towarzystwo Lekarskie, Towarzystwo Ogrodnicze oraz Stowarzyszenie Techników okazywały zainteresowanie pracami badawczymi.
Po uwłaszczeniu chłopów 1864 masowy napływ do Warszawy ludności wiejskiej; 1870 Warszawa liczyła ok. 266 tys. mieszkańców, 1914 — 885 tys.; wielotysięczną grupę stanowili Żydzi (w końcu XIX w. ok. 35% mieszkańców Warszawy). Dynamiczny rozwój przemysłu metalowego (m.in. maszyny, konstrukcje metalowe, środki transportu, Akcyjne Towarzystwo Przemysłowych Zakładów Mechanicznych Lilpop, Rau i Loewenstein), spożywcze (m.in. browary, młyny, fabryki słodyczy), ponadto garbarski, chemiczny, drzewny, mineralny, konfekcyjny, włókienniczy, papierniczy, poligraficzny, hutniczy; wzrosła liczba fabryk (z ok. 250 w 1870 do ok. 480 w 1893 i ok. 1690 w 1914) i robotników (odpowiednio z ok. 5,8 tys. do ok. 19,2 tys. i ok. 80,2 tys.); działały instytucje gospodarcze (m.in. Kasa Pożyczkowa Przemysłowców Warszawskich, Bank Handlowy, Towarzystwo Kredytowe miasta Warszawy, Bank Dyskontowy Warszawski, Towarzystwo Kredytowe Ziemskie, Bank H. Wawelberga z oddziałami m.in. w Petersburgu) i liczne spółki akcyjne, firmy handlowe. W 1904 demonstracje patriotyczne i antywojenne; strajk robotników na Woli 26–31 I 1905 zapoczątkował rewolucję 1905–07 na ziemiach polskich. W 1905/06 zalegalizowano Uniwersytet Latający jako Towarzystwo Kursów Naukowych, 1907 utworzono Towarzystwo Naukowe Warszawskie; ludzi nauki skupiały również warszawskie szkoły prywatne, m.in. Szkoła Mechaniczno-Techniczna H. Wawelberga i S. Rotwanda; ukazywało się coraz więcej czasopism naukowych i popularnonaukowych; w związku z brakiem bazy materialnej do badań eksperymentalnych 1869–1918 najbardziej rozwijały się w Warszawie nauki społeczne (m.in. L. Krzywicki, S. Krusiński, Sz. Dickstein, J. Dawid), nauki o ziemi: geografia (W. Nałkowski) i geologia (J. Morozewicz i J. Lewiński), a także chemia (J.J. Boguski), mikrobiologia (O. Bujwid); od 1901 działała Filharmonia, 1913 powstał Teatr Polski A. Szyfmana, miejsce modernistycznego „Życia”„Chimery” zajął m.in. „Świat” S. Krzywoszewskiego.
Po wybuchu I wojny światowej nastąpiło ożywienie polityczne i równocześnie pogorszenie sytuacji ekonomicznej (ewakuacja do Rosji zakładów przemysłowych, zniszczenie zapasów surowców); od 3 VIII 1914 opiekę społeczną nad ludnością sprawował Komitet Obywatelski; 5 VIII 1915 miasto zostało zajęte przez wojska niemieckie; pod koniec 1915 otwarto polskie wyższe uczelnie: uniwersytet i politechnika (Politechnika Warszawska); 1915–18 uruchomiono ponadto: Szkołę Główną Gospodarstwa Wiejskiego i Wyższą Szkołę Handlową. W IV 1916 powiększyło się terytorium miasta z ok. 3,3 tys. do 11,5 tys. ha (wielka inkorporacja). Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, XI 1918 Warszawę ogłoszono stolicą państwa, stała się ona ośrodkiem życia administracyjnego i handlowego. 13–25 VIII 1920 na przedpolach Warszawy i na rozległym terytorium wokół niej rozegrała się bitwa warszawska, rozstrzygająca w wojnie polsko-bolszewickiej 1919–21. W 1924–30 wzrósł dwukrotnie majątek miasta, rozbudowano urządzenia komunalne (sieć wodociągową, gazowniczą, komunikacyjną, od 1921 prowizoryczny port lotniczy, od 1926 stacja radiowa); rozwijała się oświata, powstawały wyższe uczelnie (Wolna Wszechnica Polska, Akademia Muzyczna przekształcona z Konserwatorium, od 1926 Instytut Nauk Judaistycznych, w którym wykładali m.in. profesor M. Bałaban i rabin M. Schorr), 1920 powstało Muzeum Wojska Polskiego, 1928 — Biblioteka Narodowa. W 1920 i 1927 odbyły się w Warszawie kongresy nauki polskiej; 1939 w Warszawie było 10 szkół wyższych, zatrudniających 37% ogółu polskich nauczycieli akademickich i skupiających 45% polskich studentów; powstawały nowe instytuty badawcze (40 w 1939); międzynarodowe znaczenie miały: matematyczna szkoła warszawska oraz lwowsko-warszawska szkoła w filozofii, dużym międzynarodowym prestiżem cieszyło się środowisko naukowe: socjologiczne, biologii doświadczalnej, fizyczne, także naukowo-techniczne; Warszawa była siedzibą większości specjalistycznych towarzystw naukowych; wydawano wiele czasopism naukowych, wśród nich „Naukę Polską” i „Fundamenta Mathematicae”; w Warszawie wydawano 38% tytułów polskich książek naukowych i 60% nakładów. Nastąpiło też ożywienie w dziedzinie kultury: działały sławne grupy literackie (m.in. Skamander), ukazywały się „Wiadomości Literackie”, „Miesięcznik Literacki”, z dzienników oprócz dawniejszych („Kurier Polski”, „Kurier Warszawski”, „Kurier Poranny”), m.in. „Rzeczpospolita”, działały uznane firmy wydawnicze (Rój, J. Przeworski, Gebethner i Wolff), wśród teatrów zaznaczyły się zwłaszcza Reduta J. Osterwy, Ateneum pod dyrekcją S. Jaracza, Teatr Kameralny K. Adwentowicza, rozkwitły kabarety (słynne Qui pro Quo), 1933 utworzono Polską Akademię Literatury (PAL). Rozwijał się przemysł głównie metalowy (ok. 47% całości zatrudnienia), spożywczy (rozbudowa fabryki E. Wedel), zbrojeniowy, telekomunikacyjny, samochodowy, lotniczy, chemiczny, poligraficzny. Do I wojny światowej i w okresie międzywojennym Warszawa była centrum kultury żydowskiej; działały partie polityczne, organizacje społeczne, szkoły; wychodziły liczne dzienniki; funkcjonowały drukarnie i wydawnictwa oraz teatr prowadzony przez E.R. Kamińską. W 1926 w Warszawie dokonano przewrotu majowego. Po stagnacji w okresie kryzysu gospodarczego 1929–33 rozwój miasta nastąpił w latach 30., kilkakrotnie włączano w granice miasta nowe obszary zwiększając terytorium z 11,5 do 13,5 tys. ha, powstały nowe dzielnice mieszkaniowe na Żoliborzu, Mokotowie, Saskiej Kępie i Ochocie; wzrosła liczba mieszk. z ok. 937 tys. w 1921 do ok. 1,3 mln w 1939 (w tym ok. 394 tys. Żydów).
W dniach 8–27 IX 1939 oblężona przez Niemców Warszawa była broniona pod dowództwem gen. J. Rómmla i gen. W. Czumy, z udziałem prezydenta miasta S. Starzyńskiego (Komisarz Cywilny przy Dowództwie Obrony Warszawy); 28 IX miasto skapitulowało; zginęło ok. 6 tys. żołnierzy i ok. 25 tys. osób cywilnych, rannych było ponad 50 tys. osób; 1 X 1939 do Warszawy wkroczyły wojska niemieckie. W czasie okupacji siedziba władz jednego z 5 dystryktów GG; oprócz niemieckiego gubernatora dystryktu działał polski Zarząd Miasta, który mimo kontroli władz niemieckich stał się oparciem dla działań konspiracyjnych; od pierwszych dni okupacji w Warszawie. Niemcy dokonywali aresztowań i potajemnych egzekucji, m.in. w ogrodzie sejmowym, w nocy z 26 na 27 XII — w Wawrze (107 osób); XII 1939–VII 1941 w pobliżu wsi Palmiry Niemcy zamordowali ok. 1,8 tys. osób, następnie masowych egzekucji dokonywali w Lesie Kabackim i lasach chojnowskich; od maja do jesieni 1940 przeprowadzili Akcję AB wymierzoną w inteligencję polską. W XI 1940 utworzyli getto (ok. 0,5 mln osób), w którym na skutek katastrofalnych warunków sanitarnych i głodu do VII 1942 zmarło prawie 100 tys. osób; 22 VII–21 XI 1942 Niemcy wywieźli z getta do ośrodka zagłady w Treblince ok. 310 tys. osób; po deportacji pozostało na terenie tzw. Dużego Getta ok. 60 tys. osób; od 28 VII 1942 działała Żydowska Organizacja Bojowa; w odpowiedzi na rozpoczętą 19 IV 1943 niemiecką akcję likwidacji getta IV 1943 wybuchło powstanie (powstanie w getcie warszawskim 1943); zginęło ponad 60 tys. osób; po zdławieniu powstania Niemcy zlikwidowali getto i wyburzyli budynki na jego terenie. Miejscem zagłady wielu tys. ofiar był KL Warschau. Od jesieni 1943 dokonywali systematycznych egzekucji ulicznych, w których zginęło co najmniej 8,4 tys. osób; siedziba niemieckiej policji bezpieczeństwa (SD) w alei SzuchaPawiak były miejscem tortur; więźniów i ludzi zatrzymywanych w łapankach ulicznych (od wiosny 1940) Niemcy wywozili na roboty przymusowe do Niemiec i do obozów koncentracyjnych (dziesiątki tys. osób). Od początku okupacji Warszawa była siedzibą władz Polskiego Państwa Podziemnego, m.in. Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej (od II 1942 Armia Krajowa); od jesieni 1940 działały tu Delegatura Rządu RP na Kraj oraz Polityczny Komitet Porozumiewawczy (1944–45 Rada Jedności Narodowej), a także kierownicze ośrodki innych tajnych organizacji wojskowych i wszystkich działających w podziemiu stronnictw i grup politycznych; w nocy z 31 XII 1943 na 1 I 1944 powołano Krajową Radę Narodową (KRN); II 1944 powstała Centralizacja Stronnictw Demokratycznych, Socjalistycznych i Syndykalistycznych. Miasto było głównym ośrodkiem wydawnictw konspiracyjnych, ogólnokrajowej tajnej oświaty (m.in. Tajna Organizacja Nauczycielska, szkoły średnie, Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet Ziem Zachodnich, inne wyższe uczelnie działające oficjalnie jako szkoły zawodowe; w tajnych szkołach akademickich uczyło się ok. 8 tys. studentów, doktoryzowało się 35 osób, a habilitowało — 19); prowadzono badania nad kilkuset problemami naukowymi i opracowywano podręczniki akademickie; gromadzono dokumentację okupacji w Warszawie oraz współpracowano z konspiracją, m.in. przygotowując ekspertyzy naukowe i techniczne (rozpoznanie niemieckich rakiet i radaru) oraz udostępniając laboratoria do przygotowań do akcji zbrojnych; nauka warszawska poniosła duże straty zarówno w ludziach (w niektórych dyscyplinach ok. 50%), jak i materialne (ok. 90%). Warszawa była także ośrodkiem konspiracyjnego życia kulturalnego (np. nielegalne przedstawienia teatralne, wieczory poetyckie, koncerty, odczyty), którego istotnym elementem była prasa literacka („Sztuka i Naród”, „Dźwigary”, „Kultura Jutra” i inne). Ciężkie warunki życia spowodowały powstanie tzw. czarnego rynku (drobna wytwórczość, handel, szmugiel żywności ze wsi do miasta), który stanowił swoistą formę oporu wobec okupanta. Warszawa była ważnym ośrodkiem konspiracyjnej produkcji broni i innych środków walki, miejscem ok. 1000 akcji zbrojnych, m.in. w nocy z 7 na 8 X 1942 akcja Wieniec (AK), 24 X 1942 akcja odwetowa GL na Café Club, 30 XI 1942 akcja ekspropriacyjna GL na Bank KKO, 26 III 1943 odbito pod Arsenałem Warszawskim więźniów przewożonych z Gestapo na Pawiak (AK), IV–V 1943 akcje zbrojne oddziałów AK, GL i innych organizacji pod murami getta, niosących pomoc powstańcom żydowskim, 12 VIII 1943 zdobyto transport pieniędzy z Banku Emisyjnego (akcja Góral, AK), 1943–44 wykonano wyroki na funkcjonariuszach okupacyjnych władz niemieckich, w tym gestapo, m.in. 1 II 1944 na dowódcę SS i policji w Warszawie gen. F. Kutscherę; (AK). 1 VIII 1944 wybuchło powstanie warszawskie; po jego upadku (2 X 1944) Niemcy wysiedlili mieszkańców lewobrzeżnej Warszawy do obozu przejściowego w Pruszkowie, uczestników walk osadzili w obozach jenieckich i koncentracyjnych, następnie przystąpili do systematycznego niszczenia miasta. 14 IX 1944 została wyzwolona Praga (przez 1. armię WP i jednostki Armii Czerwonej — oddziały polskie próbowały przyjść z pomocą powstańcom), a 17 I 1945 — lewobrzeżna Warszawa. Łączne straty ludności Warszawy 1939–44 wyniosły ok. 600–800 tys. osób, w tym ok. 350 tys. Żydów i ok. 170 tys. poległych lub zamordowanych podczas powstania; straty urbanistyczne — ok. 84% (zabudowa przemysłowa 90%, mieszkalna 72%, zabytkowa 90%), została zniszczona przeważająca część sieci komunikacyjnej i taboru.
Po wojnie Warszawa była siedzibą KRN i Rządu Tymczasowego, następnie najwyższych władz państwowych, stała się wielkim ośrodkiem administracyjnym, naukowym, kulturalnym i przemysłowym, ważnym węzłem komunikacyjnym; 1945 nastąpił żywiołowy powrót wysiedlonej ludności; 14 II 1945 powołano Biuro Odbudowy Stolicy, następnie społeczny Fundusz Odbudowy Stolicy; Warszawa została wysiłkiem całego narodu odbudowana i rozbudowana; nastąpił terytorialny rozwój miasta ze 144 km2 w 1945 (w granicach z 1939) do 517 km2 w 2003; wzrastała liczba mieszkańców: XII 1945 ok. 472 tys., 1955 ponad 1 mln, 1973 — 1,3 mln, 2003 — 1,7 mln. Działały tu naczelne władze partii i stronnictw politycznych (PPR, PPS, PSL, SD, SL, SP), organizacji społecznych, związków zawodowych; odrodziło się życie kulturalne i naukowe, zainaugurowały działalność wyższe uczelnie, teatry, muzea, wydawnictwa, wśród których szczególną rolę odegrał Czytelnik, zaczęła ukazywać się prasa codzienna („Życie Warszawy”) i literackie („Odrodzenie”, „Kuźnica”, nieco później „Twórczość”, „Przegląd Kulturalny”), 1951 powołano Polską Akademię Nauk (PAN). Po wojnie w Warszawie nadal mieszka niewielka społeczność żydowska, zorganizowana w Towarzystwie Społeczno-Kulturalnym Żydów w Polsce; wychodzi dwutygodnik „Słowo Żydowskie”, działa Żydowski Instytut Historyczny, teatr, przy jedynej synagodze istnieje Gmina Wyznaniowa Żydowska. W 2. połowie lat 40. XX w. w Warszawie i okolicy działały ugrupowania i struktury opozycyjne wobec władz komunistycznych; Warszawa była miejscem licznych procesów politycznych, m.in. WiN (1947), PPS z K. Pużakiem (1948), gen. S. Tatara (1951), biskupa Cz. Kaczmarka (1953); znajdowało się tu więzienie polityczne (UB na ul. Rakowieckiej, w Miedzeszynie oraz NKWD w Rembertowie i na Służewcu przy Kłobuckiej); miasto było ośrodkiem ruchu społecznego na rzecz reform demokratycznych i wystąpień protestacyjnych 1956 (październikowe przesilenie polityczne 1956), 1968 (marzec 1968), 1976 (czerwcowy bunt robotniczy 1976), w latach 80. także niezależnej działalności politycznej i związkowej (Solidarność), kulturalnej (nieoficjalne wystawy, imprezy, inscenizacje teatralne) i wydawniczej (oficyny tzw. drugiego obiegu m.in.: NOWA, Krąg, Most, czasopisma ukazujące się poza cenzurą, np.: „Kos”, „Kultura Niezależna”, „Res Publica” — od 1987 oficjalnie).
Rozwój przestrzenny i sztuka. Pierwszy gród na terenie obecnej Warszawy istniał w Jazdowie (ślady z VII–IX w.). Osadnictwo na prawym brzegu Wisły zaczęło się w Starym Bródnie (gród, X–XI w.), następnie (XI–XII w.) powstały związane z przeprawą ośrodki handlowe — osady Kamion i Targowa (obecnie osiedla Kamionek i Targówek), na lewym zaś brzegu Wisły — Solec. W XIII w. największe znaczenie zyskał gród Jazdów, usytuowany na przecięciu 2 ważnych szlaków: północ–południe — z Pomorza przez Zakroczym do Czerska i dalej do Morza Czarnego, i wschód–zachód — przeprawa przez Wisłę. W końcu XIII w. na północ od Jazdowa powstała nowa osada, zalążek przyszłej Starej Warszawy. Składała się z grodu kasztelańskiego (usytuowanego w południowo-wschodniej części obecnego Zamku Królewskiego), będącego zarazem jedną z rezydencji książąt mazowieckich, i z miasta; za rządów księcia czerskiego Trojdena wzniesiono (2. ćwierć XIV w.) murowaną czworoboczną Wieżę Wielką (Grodzką; zachowaną obecnie w części fundamentowej). Miasto, otoczone początkowo wałem ziemnym, następnie murami obronnymi, rozplanowano w niezbyt regularnym układzie. Plan lokacyjny przewidywał wybudowanie w obrębie murów jednego kościoła (fara Św. Jana, przed 1398 i po 1406; obecnie archikatedra); z czasem zaczęto odstępować od tej zasady — kościół Augustianów (kościół Św. Marcina, koniec XIV w.). Za rządów księcia Janusza I Starszego wzniesiono tzw. Dwór Większy (zalążek przyszłego zamku) i wystawiono ratusz(?) oraz wyznaczono dzielnicę żydowską (zaułek pomiędzy dzisiejszymi ulicami Wąski Dunaj i Rycerską), istniejącą do czasów Zygmunta I Starego. Okalające Stare Miasto mury obronne wznoszono w 3 etapach w ciągu XIV w. (przed 1339, przed 1379, po 1379); zewnętrzny obwód murów powstał w 2. połowie XV lub na początku XVI w.; 1548 wzniesiono Barbakan. Postępujący rozwój miasta w XV w. spowodował rozszerzenie zabudowy poza mury w kierunkach: północnym (wzdłuż traktu zakroczymskiego — 1408 wyjęcie spod jurysdykcji wójta Starej Warszawy i lokacja Nowego Miasta wraz z kościołem parafialnym NMP) i południowym (wzdłuż traktu czerskiego, zwanego Czerskim Przedmieściem, następnie Rynkiem Bernardyńskim, obecnie Krakowskim Przedmieściem); nad Wisłą, u podnóża skarpy powstała osada rybacka (Rybaki). Tworzono fundacje kościelne i zakonne (m.in. klasztor Bernardynów z kościołem Św. Anny, przed 1486; we wschodnim skrzydle sklepienia kryształowe o pomorskim rodowodzie — 2. dekada XVI w.). Ze sztuki średniowiecznej zachowała się skromna liczba dzieł, m.in. gotycka rzeźba Matki Bożej Kamionkowskiej (ok. 1470–1480; obecnie w kościele Matki Bożej Loretańskiej na Pradze) i mistrzowski późnogotycki krucyfiks (obecnie w archikatedrze).
Budowlą, w której jako jednej z pierwszych zastosowano formy renesansowe, był nowomiejski kościół Św. Jerzego (obecnie nie istnieje; wnętrza przebudowane 1548–49 zapewne przez Jana Baptystę z Wenecji). Ponadto w XVI w. przebudowano Zamek Królewski, wzniesiono podmiejską rezydencję królewską w Ujazdowie (z drewnianym pałacem) oraz zbudowano most przez Wisłę (1568–73). W 1. połowie XVII w. budowle murowane coraz powszechniej zastępowały drewniane, których było niemało nawet w obrębie murów Starego Miasta. W tym okresie w Warszawie działali główni architekci włoscy, przenoszący tu dokonania baroku włoskiego (gruntowna przebudowa Zamku Królewskiego, Zamek Ujazdowski), m.in.: M. Castelli, C. Tencalla, G.B. Gisleni, T. Poncino, C. Ceroni, J.Sz. Bellotti, A.W. Locci. Nowożytne, importowane rozwiązania przestrzenne i kompozycyjne reprezentowały: kościół Jezuitów o formach wczesnobarokowych (1609–20) i fasada kościoła Dominikanów (1629). Lata 1635–45 przyniosły rozwój architektury rezydencjonalnej, m.in. pałace: Ossolińskich (1634–41), Kazanowskich (1637–43), Koniecpolskich (1643–45, Tencalla?; następnie kolejno: Radziwiłłów, Namiestnikowski, obecnie Prezydenta RP). Po 1660 nastąpił, nieco spóźniony, rozkwit barokowej architektury sakralnej, m.in. kościoły: Karmelitów Bosych (1661–81), Reformatów (1668–80) i Misjonarzy (1679–96; wszystkie autorstwa Bellottiego), Kapucynów (1684–96, Locci). 2. połowa XVII w. była znacząca dla Warszawy (nawet w skali europejskiej) pod względem rozmachu i jakości artystycznej budownictwa. Wprawdzie zabudowa przedmieść była dość chaotyczna (próby jej regulacji podejmowano 1659, 1685 i ok. 1700), jednak niektóre z powstałych wówczas jurydyk magnackich można uznać za nowożytne struktury urbanistyczne: Leszno (1648), Grzybów (1650), Wielopole (1693). Interesującym założeniem urbanistycznym, o większej skali, był zespół mieszkalno-handlowy Marywil (1691–95; obecnie nie istnieje) wg projektu Tylmana z Gameren, najwybitniejszego architekta tego okresu; inne jego główne realizacje: kościoły Sakramentek (1688–92) i Bernardynów na Czerniakowie (1689–93) oraz wybitne w skali europejskiej dzieło — pałac Krasińskich (1689–94). Innym znaczącym dziełem z końca XVII w. była wiejska rezydencja Jana III Sobieskiego w Wilanowie. W tym okresie Warszawa stała się ważnym centrum artystycznym, oddziałującym na kraje sąsiednie; tworzyli tu rzeźbiarze, m.in.: S. Sala, F. dei Rossi, A. Schlüter; ważnymi dziełami były: Pokój Marmurowy na Zamku Królewskim (1640–43, projekt architektoniczny Gisleni, dekoracje malarskie P. Danckers de Rij) oraz Kolumna Zygmunta (1644; projekt architektoniczny Tencalla, projekt rzeźbiarski C. Molli).
W czasach saskich (dojrzały barok i rokoko) zaplanowano dla Augusta II oś saską z pałacem; zajmowali się tym architekci zatrudnieni w Urzędzie Budowlanym (kierowali nim kolejno: J.K. Naumann, J.D. Jauch, J.F. Knöbel). Oprócz architektów ze środowiska drezdeńskiego działali też twórcy z innych ośrodków zagranicznych (np. Francuz Z. Longuelune) oraz z krajowych środowisk artystycznych (np. krakowskiego — K. Bażanka). Powstały większe założenia przestrzenne w postaci koszar (Za Żelazną Bramą, przy Pałacu Kazimierzowskim, na Żoliborzu). Znaczące budowle z tego czasu to m.in.: pałace — A. Sieniawskiego (1712–21, Locci i Bażanka), J.F. Sapiehy (1726–34, J.Z. Deybel), F. Bielińskiego (przed 1730, Józef Fontana; przebudowa 1740–43, Jakub Fontana), H. Brühla (przy ul. Wierzbowej; lata 50., Knöbel), gmach Collegium Nobilium (1743–54, Jakub Fontana), kościoły Wizytek (1727–34, prace budowlane K. Bay) i Św. Marcina (fasada 1744, Bay?). Pod koniec tego okresu styl klasycyzmu zapoczątkowała fasada kościoła Karmelitów (1761–62, E. Schroeger).
W XVIII w., za panowania Sasów, powstał plafon alegoryczny w Gabinecie Holenderskim w pałacu w Wilanowie (1730–32, warsztat L. de Silvestre). Znaczniejsi twórcy tego okresu i ich dzieła: J.J. Plersch (ambona w kształcie łodzi w kościele Wizytek, 1760, ołtarz główny kościoła Karmelitów, lata 60.), Sz. Czechowicz, W. Żebrowski (częściowo zachowana polichromia kościoła Św. Anny przy Krakowskim Przedmieściu, ok. 1750).
Za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego zrealizowano kilka interesujących rozwiązań przestrzennych, częściowo wg wzorów paryskich. Architekturę barokową i rokokową zaczął wypierać klasycyzm. Głównym architektem był Jakub Fontana (m.in. prace przy późnobarokowej przebudowie Zamku Królewskiego i Zamku Ujazdowskiego). W pierwszych latach okresu stanisławowskiego powstało wiele nowych pałaców utrzymanych w stylu barokowym, niekiedy z ornamentyką klasycystyczną (m.in. pałac Jabłonowskich, 1768–78, Jakub Fontana, później D. Merlini); popularność zdobył typ pałacu przyulicznego (m.in. pałac Tyszkiewiczów, od 1784 S. Zawadzki, 1786–92 Kamsetzer), z którym rywalizowały kamienice (m.in. Teppera przy ul. Miodowej, ok. 1774, Schroeger, rozebrana po 1945); zmianie zaczęły ulegać funkcje obu tych budowli — wznoszono je również z myślą o wynajmie; nadal powstawały liczne drewniane dworki. W latach 70. i 80., hołdując nowej modzie, tworzono rezydencje willowo-ogrodowe, m.in.: Łazienki, Królikarnia (1782–89, Merlini), Powązki, Bażantarnia — późniejszy Natolin (1780–82, Sz.B. Zug); ogrody w stylu francuskim zaczęły ustępować ogrodom w stylu angielskim (głównym architektem ogrodów warszawskich był Zug). Architekturę sakralną reprezentowały kościoły: Ewangelicko-Augsburski (1777–81, Zug), fasada kościoła Św. Anny (1786–88, Ch.P. Aigner i S.K. Potocki). W czasach Stanisława Augusta Poniatowskiego Warszawa nadal była głównym ośrodkiem sztuki w kraju; prowadzono rozbudowy i przebudowy Zamku Królewskiego oraz Łazienek. Z inicjatywy króla powstała przy zamku Malarnia, kształcąca polskich malarzy (m.in. A. Rajecka, K. Wojniakowski, W. Lesseur-Leserowicz, Z. Vogel — słynny później z widoków Warszawy); z Rzymu król wezwał do kraju F. Smuglewicza (malarstwo historyczne, religijne do wielu kościołów warszawskich). S.K. Potocki sprowadził do Polski V. Brennę (m.in. dekoracja wnętrz pałacu w Bażantarni), A. Czartoryski — J.P. Norblina de la Gourdaine (m.in. sceny historyczne i z życia codziennego Warszawy). Okres stanisławowski to narodziny sztuki polskiej — podwaliny rozwoju malarstwa połowy XIX w. W rzeźbie, obok artystów starego pokolenia (np. J.J. Plersch), król zatrudniał młodszych, m.in.: F. Pincka, A. Le Bruna, G. Monaldiego (wszyscy trzej wykonali większość rzeźb dla Zamku Królewskiego i Łazienek). Na Zamku Królewskim pod kierownictwem Le Bruna powstało atelier rzeźbiarzy, zwane Sculptornią.
W okresie porozbiorowym nastąpiło zahamowanie tempa rozwoju budownictwa. Wśród architektów działali m.in.: W.H. Minter, F.A. Lessel, Aigner, J. Kubicki, H. Szpilowski. Do wyjątkowych dzieł tego okresu należy zaliczyć magazyn zbożowy przy ul. Gęsiej (ok. 1800, Minter). Większość działań architektonicznych miała miejsce w podmiejskich posiadłościach. Potocki wspólnie z Aignerem prowadzili rozbudowę rezydencji w Wilanowie (od 1802) i w Natolinie (1807–12). Ważnym okresem w dziejach warszawskiej architektury były czasy Królestwa Kongresowego. Obok budowli klasycystycznych wznoszono gmachy o nowych formach stylowych: neogotyckich i neorenesansowych. Szczególnie dużo działo się w dziedzinie budownictwa wojskowego; powstały nowe koszary i odwachy, przebudowano stare koszary, pałace, kościoły i klasztory (autorem wielu projektów był Minter — m.in. koszary Pułków Konnych między Łazienkami a ul. Czerniakowską, przebudowa Arsenału i kościoła Brygidek); wystawiono rogatki miejskie (m.in. Mokotowskie, 1816–18, Kubicki). Wzniesiono gmachy dla rozbudowanej administracji — 1818–19 Kubicki przebudował pałac Radziwiłłów na siedzibę namiestnika Królestwa (J. Zajączka), 1818–22 zaś Belweder. W tym czasie rozpoczął działalność A. Corazzi: przebudowa (1823) pałacu Mostowskich, gmach Towarzystwa Przyjaciół Nauk (pałac Staszica, 1820–23), zespół budowli przy placu Bankowym (1825–28) oraz ówcześnie najbardziej reprezentacyjny gmach Teatru Narodowego (1825–33, późniejszy Teatr Wielki). Władze miejskie nakazały wyburzenie ratuszy na rynkach Starego i Nowego Miasta oraz na Grzybowie. Na nową siedzibę obrały sobie pałac Jabłonowskich przy ul. Senatorskiej (1817–19, przebudowa wnętrz, Lessel). Zleciły także przebudowę pałacu Kazimierzowskiego na terenie Uniwersytetu Warszawskiego (1815–23, wg projektu H. Szpilowskiego, Aignera, W. Ritschela). W budownictwie sakralnym nie zanotowano osiągnięć, z wyjątkiem kościoła Św. Aleksandra (1818–25, Aigner). Z inwestycji prywatnych wyróżniała się przebudowa pałacu Paca (1824–28, H. Marconi). Wykonanie 2 ważnych pomników: ks. J. Poniatowskiego i M. Kopernika powierzono sławnemu rzeźbiarzowi duńskiemu B. Thorvaldsenowi.
Lata 1830–90 były ważne dla rozwoju urbanistyki i architektury Warszawy. Istotny wpływ na wygląd miasta miały 2 wydarzenia: 1832 rozpoczęto wznoszenie Cytadeli Warszawskiej, w latach 80. pasa fortyfikacji; na terenie między miastem a tymi budowlami obowiązywał zakaz wznoszenia innych budowli, zaś istniejące wyburzono; 1840 rozpoczęto układanie drogi kolei żelaznej warszawskiej-wiedeńskiej, biegnącej Alejami Jerozolimskimi w kierunku zachodnim; wybudowanie 1846 w okolicach ul. Marszałkowskiej dworca spowodowało przesunięcie w to miejsce centrum miasta. W następnych latach powstały kolejne linie kolejowe i dworce; 1859–64 wybudowano most drogowy — Aleksandryjski, od nazwiska konstruktora zwany mostem Kierbedzia, a 1873–75 skonstruowano (wg projektu T. Chrzanowskiego) 2-poziomowy most kolejowy w okolicach Cytadeli. Polityczno-prawne utrudnienia nie miały wpływu na rozwój budownictwa charakterystycznego dla okresu kapitalizmu — powstawały fabryki, banki i budowle na potrzeby handlu, kamienice czynszowe. Około połowy wieku ukształtowało się wiele ulic prawo- i lewobrzeżnej Warszawy.
W formach architektonicznych 1830–60 są widoczne reminiscencje stylów historycznych. Architektom przewodzili: H. Marconi, F.M. Lanci, A. Idźkowski, A. Gołoński, J.J. Gay, A. Kropiwnicki, J. Lessel, a w okresie późniejszym E. Cichocki, J. Heurich (st.), B. Podczaszyński, L.J. Marconi. Ciekawsze budowle tego okresu to: bazar Gościnny Dwór, zwany Wielopole (1841, Gay i Kropiwnicki), pałac Uruskich (1844–46, Gołoński), Hotel Europejski (1855–57, H. Marconi), pałac W.E. Raua (1866–67, L.J. Marconi).
W okresie od 1890 do wybuchu I wojny światowej w architekturze i urbanistyce zaszły przemiany, które wywarły decydujący wpływ na wygląd Warszawy. Na początku XX w. nastąpiło rozluźnienie rygorów budowlanych w pasie przyfortecznym, co wpłynęło na rozszerzenie miasta. Szybki wzrost ludności spowodował znaczne zaludnienie (8. miejsce w Europie 1914). Ważną rolę w życiu kulturalnym Warszawy 2. połowy XIX i na początku XX w., obok Szkoły Sztuk Pięknych (przekształconej później w Klasę Rysunkową), odgrywały 2 instytucje: Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych i Salon Sztuk Pięknych A. Krywulta oraz miesięcznik „Chimera”. Architekturę końca XIX i początku XX w. charakteryzuje historyzm. Z ciekawszych architektów należy wymienić: K. Kozłowskiego, S. Szyllera, J.P. Dziekońskiego i W. Marconiego. Najważniejsze budowle tego okresu to: Politechnika (pawilony: Główny, Fizyki i Elektrotechniki, 1899–1902, Szyller), Zachęta (1899–1903, Szyller), Filharmonia (1900–01, Kozłowski), Hotel Bristol (1902, Marconi). Monumentalizmem wyróżniał się wieżowiec Towarzystwa M.T. Cedergren (1904–10, od lat 20. zwany Pastą). Wzniesienie mostu Poniatowskiego w sposób istotny wpłynęło na przestrzenny rozwój Powiśla i południowa części miasta po obu stronach Wisły. Wybudowano wiele kamienic decydujących o wyglądzie miasta, z których do dzisiaj zachowały się nieliczne, m.in. neogotycka kamienica w Alejach Ujazdowskich (lata 90. XIX w., Dziekoński), kamienica przy ul. Mokotowskiej 57. Spośród budowli sakralnych należy wymienić kościoły Św. Floriana (1888–1901; obecnie katedra) i Najświętszego Zbawiciela (1901–11; oba wg projektu Dziekońskiego). Interesującymi budowlami były panoramy przy Karowej i na Dynasach (obie 1896, Kozłowski) oraz wybudowane w latach 1900–06 hale targowe (dachy o konstrukcji żelaznej wypełnionej szkłem) przy placu Mirowskim (1899–1902) i przy ul. Koszykowej 55 (1909, J. Dzierżanowski?).
Na początku XX w. powstał i rozwinął się w Warszawie (jednocześnie z ośrodkami w innych krajach) styl obejmujący wszystkie rodzaje sztuki secesja. Architekturę secesyjną najlepiej reprezentowały (obecnie nieistniejące) domy przy ul. Służewieckiej 3 (1903–05, M. Tołwiński i H. Stifelman) oraz przy zbiegu Al. Ujazdowskich i ul. Chopina tzw. dom Spokornego (1903, D. Lande). Początek XX w. w architekturze to również poszukiwanie stylu narodowego — kościół Najświętszego Zbawiciela, most Poniatowskiego (1904–13, Szyller). Przed I wojną światową powstały budowle modernistyczne (sporo obiektów zachowanych do dzisiaj), których projektowaniem zajmowali się m.in.: W. Marconi, S. Grochowicz, J. Heurich mł., spółka architektów F. Lilpop i K. Jankowski, Cz. Przybylski. Ich dziełami były m.in.: dom Pod Gigantami w Alejach Ujazdowskich (1904–07, Marconi), kamienica hrabiego Kołobrzeg-Kolberga przy Alejach Ujazdowskich 19 (Grochowicz), bank zwany Domem Pod Orłami (1913–17, Heurich mł.), Dom Towarowy Bracia Jabłkowscy (1913–14, Lilpop, Jankowski) z dekoracją i witrażami E. Bartłomiejczyka, Teatr Polski (1912, Przybylski). Ciekawsze pomniki tego okresu to: pomnik A. Mickiewicza (C. Godebski, odsłonięcie 1898), secesyjny pomnik Chopina w Łazienkach (projekt 1904, W. Szymanowski, odsłonięcie 1926).
Znamienny dla sztuki Warszawy lat 20. formizm oraz związaną z formizmem dekoracyjną sztukę narodową reprezentowały m.in. budynki Wyższej Szkoły Handlowej, obecnie Szkoły Głównej Handlowej (1923–25, Koszczyc-Witkiewicz), gmach Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, obecnie Ministerstwo Edukacji Narodowej (1927–30, Z. Mączeński; wnętrza wg projektu W. Jastrzębowskiego), Centralny Inst. Wychowania Fiz., ob. AWF (1925–30, E. Norwerth), styl dworkowy — np. tzw. Żoliborz Oficerski. Następujące po nich kierunki, funkcjonalizmkonstruktywizm, realizowane były w ramach: Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej (WSM) — m.in. osiedle na Rakowcu (1930–36, Syrkusowie); Towarzystwo Osiedli Robotniczych (TOR) — m.in. osiedle na Kole (1937); Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) — m.in. osiedle na Żoliborzu Południowym. W architekturze sakralnej style awangardowe zaznaczyły się stosunkowo najsłabiej i na wymienienie zasługuje jedynie kościół Św. Klemensa przy ul. Karolkowej (1932–37, S. Marzyński).
Z końcem lat 20. postępował szybki rozwój stolicy, nabierając jeszcze szybszego tempa od połowy lat 30. (za przyczyną prezydenta Warszawy, S. Starzyńskiego). Dokonano wielu inwestycji, przebudowując (np. połączenie Żoliborza z centrum przez wiadukt nad Dworcem Gdańskim 1937, wybudowanie linii średnicowej 1927–30) oraz rozbudowując miasto (przyłączenie m.in. Wilanowa); gotowe też były plany metra. Zadbano o zabytki, odnawiając je (1928 pokrycie polichromią kamienic Starego Miasta) bądź rewaloryzując (odbudowa Barbakanu).
W okresie międzywojennym środowisko artystyczne stolicy odgrywało ważną, a w zakresie sztuki awangardowej przez pewien czas wiodącą rolę. Głównym salonem wystawowym pozostawała Zachęta. W 1930 powołano Instytut Propagandy Sztuki (IPS), powstawały też prywatne salony sztuki. Działało szkolnictwo artystyczne, m.in.: Szkoła Sztuk Plastycznych (od 1932 ASP), Miejska Szkoła Sztuk Zdobniczych i Malarstwa. Poszczególne dziedziny sztuki reprezentowali: malarstwo — W. Wąsowicz, M. Szczuka (później również rzeźba, fotomontaż, architektura i inne), J. Zaruba, A. Kędzierski, K. Stabrowski, H. Stażewski, Sz. Syrkus, W. Borowski, E. Zak, Z. Stryjeńska, H. Berlewi, W. Strzemiński, A. Pronaszko, T. Czyżewski, J. Cybis, J. Czapski, Z. Waliszewski, J. Wolf, T. Pruszkowski; rzeźbiarstwo — H. Kuna, J. Szczepkowski, E. Wittig, A. Zamoyski, X. Dunikowski, Z. Pronaszko, K. Kobro, A. Karny, L. Nitschowa; grafikę — T. Cieślewski mł., W. Skoczylas, T. Żarnowerówna, E. Bartłomiejczyk, S. Ostoja-Chrostowski, T. Kulisiewicz, K.M. Sopoćko, E. Manteuffel, B. Krasnodębska; architekturę — J. Koszczyc-Witkiewicz, R. Świerczyński, B. Lachert, J. Szanajca, B. i S. Brukalscy, H. i Sz. Syrkusowie, R. Gutt, B. Pniewski. Działało wiele ugrupowań artystycznych, m.in. Formiści, Rytm, Blok, Praesens, a.r., Artes, Bractwo Św. Łukasza, Loża Wolnomalarska, Ryt, Czapka Frygijska, Ład.
Lata 30. to prymat warszawskiego środowiska artystycznego w kraju. W malarstwie dominował koloryzm reprezentowany przez kapistów. Oryginalność dzieł warszawskich grafików zapewniła im uznanie (również międzynarodowe). W architekturze przejawiły się tendencje do łączenia tradycji i awangardy z jednoczesnym zróżnicowaniem form — liczne domy, wille i gmachy (m.in. gmach Sądów 1935–39, Pniewski), niezrealizowany projekt Świątyni Opatrzności (1929–38, Pniewski), dom Wedla przy ul. Puławskiej 26 (1935–38) i dom przy ul. Mickiewicza 34/36 (1937–39) — oba J. Żórawski.
Podczas II wojny światowej stolica utraciła ogrom dóbr kultury (zwłaszcza w czasie trwania i bezpośrednio po upadku powstania warszawskiego). Zniszczeniu uległo, wg różnych szacunków, od 75 do 85% substancji miasta. Plan okupanta (tzw. plan Pabsta) przewidywał przekształcenie Warszawy w prowincjonalne miasto niemieckie. Po wyzwoleniu granicami Warszawy objęto przedmieścia i miejscowości podwarszawskie; przystąpiono do odbudowy i rozbudowy miasta (przy realizacji niektórych projektów urbanistycznych i architektonicznych korzystano z opracowań powstałych w czasie niemieckiej okupacji w konspiracyjnych pracowniach) — utworzono w tym celu Biuro Odbudowy Stolicy (BOS; kierownik R. Piotrowski). Najważniejsze przedsięwzięcia w pierwszych latach powojennych to: uporządkowanie starych bądź wytyczenie nowych tras komunikacyjnych stolicy (Trasa W–Z, 1949), przebicie ul. Marszałkowskiej na Żoliborz (obecnie ul. Andersa), poszerzenie (z 2 do 4 torów) tunelu linii średnicowej; odbudowa Starego i Nowego Miasta, Krakowskiego Przedmieścia, Nowego Światu i innych zabytkowych dzielnic i ulic; powstanie nowych dzielnic i osiedli mieszkaniowych — Mariensztat (1948–49, wg projektu Z. Stępińskiego), Muranów (1948–52, główny projektant B. Lachert), Koło (1949–56) i Praga I (1949–66, pracownia Syrkusów), Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa MDM (1951–52, S. Jankowski, J. Knothe, J. Sigalin, Stępiński); obiekty handlowe, przemysłowe i publiczne: Centralny Dom Towarowy, obecnie Smyk (1948–51, Z. Ihnatowicz, J. Romański), Drukarnia Domu Słowa Polskiego (1950, K. Marczewski, A. Putowski, Z. Skibniewski, Z. Wasiutyński), gmachy GUS (1948–53, Gutt), Pałac Kultury i Nauki (1955, L.W. Rudniew).
W następnych latach nastąpił rozwój budownictwa mieszkaniowego, m.in. powstały osiedla: Sady Żoliborskie (1959–65, H. Skibniewska), Za Żelazną Bramą (1965–72), Bródno (od 1965), Stegny (1971–77), Ursynów-Natolin (od 1975), Gocław (od 1969), Piaski (1970–73); 1969 ukończono zabudowę tzw. Strony Wschodniej ul. Marszałkowskiej (Z. Karpiński z zespołem); powstały: obiekty handlowe — m.in. Supersam (1962, J. Hryniewiecki; wyburzony 2006); obiekty sportowe — m.in. Stadion Dziesięciolecia (1955, Hryniewiecki, M. Leykam, Cz. Rajewski; wyburzony 2008), kluby sportowe Skra i Warszawianka (1972, Ihnatowicz, J. Sołtan i inni), tor łyżwiarski Stegny (1980); obiekty komunikacyjne — m.in. ciąg przystanków i dworce PKP (np. Dworzec Śródmieście, 1963, A. Romanowicz, P. Szymaniak, wnętrza W. Fangor, Ihnatowicz, Sołtan), Dworzec Wschodni (1969, Romanowicz, Szymaniak), Dworzec Centralny (1975, Romanowicz), Międzynarodowy Dworzec Lotniczy (1964–69, J. i K. Dobrowolscy), nowy Międzynarodowy Dworzec Lotniczy (1992), trasy szybkiego ruchu (Trasa Łazienkowska 1971–74, Wisłostrada 1972–75, część Trasy Toruńskiej 1976–81), budowa metra (od 1983); hotele — m.in. Dom Chłopa (1961, Pniewski, M. Handzelewicz-Wacławkowa), Forum (1973, architekt szwedzki S. Samuelson), Victoria (1976, Z. Pawelski z zespołem), Marriott (1989); kościoły — Św. Zygmunta na Bielanach (1977–80, Pawelski z zespołem), Wniebowstąpienia Pańskiego na Ursynowie (1984–89, M. Budzyński, Z. Badowski).
Kontynuatorami dominującego w przedwojennym malarstwie koloryzmu byli m.in.: J. Cybis, A. Nacht-Samborski, E. Eibisch, a awangardy — m.in. H. Stażewski, W. Strzemiński, M. Jarema. W końcu lat 40. wielu artystów podjęło doktrynalne założenia realizmu socjalistycznego (np. H. i J. Krajewscy, A. Kobzdej, Kulisiewicz, W. Fangor). Przeciw ograniczeniom ikonograficznym wystąpili młodzi artyści na wystawie w Arsenale (1955). Duże znaczenie miała założona wówczas Grupa 55 (M. Bogusz, Z. Dłubak, K. Sosnowski) i związana z nią Galeria Krzywe Koło. Następne lata przyniosły swobodny, wielokierunkowy rozwój malarstwa i grafiki (m.in. J. Tarasin, J. Tchórzewski, T. Dominik, J. Lebenstein, P. Potworowski, Z. Beksiński, E. Markowski, J. Dobkowski, J. Sienicki, J. Sempoliński) — powstały różne grupy i czasopisma artystyczne oraz plenery plastyczne i galerie autorskie. W połowie lat 60. pojawił się nurt nowej figuracji (T. Pągowska, M. Sapetto, J. Przybylski) oraz nowej formy awangardy (Z. Gostomski, R. Opałka, R. Winiarski, J. Szajna, W. Borowski, S. Gierowski, A. Jachtoma). Rzeźbiarze także szybko porzucili konwencję realizmu socjalistycznego (np. A. Szapocznikow, B. Zbrożyna, M. Więcek, J. Jarnuszkiewicz), niektórzy zaś odeszli od rzeźby w ujęciu tradycyjnym (np. M. Abakanowicz, J. Bereś, J. Kalina). Od lat 60. powstaje seria rzeźb przestrzennych i architektonicznych autorstwa m.in.: X. Dunikowskiego, G. Zemły, M. Koniecznego.
W Warszawie znajdują się liczne pomniki, m.in.: Kolumna Zygmunta, A. Mickiewicza, M. Kopernika, ks. J. Poniatowskiego, F. Chopina, Bohaterów Getta (1948, N. Rappaport), Powstania Warszawskiego (1989, W. Kućma), Bohaterów Warszawy, zw. Warszawską Nike (1964, Konieczny), S. Wyszyńskiego (1987, A. Renes), Mur Umschlagplatz (1988, H. Szmalenberg, W. Klamerus), S. Starzyńskiego (1993, Renes), J. Piłsudskiego (1995, T. Łodziana), Poległym i pomordowanym na Wschodzie (1995, M. Biskupski).
Bibliografia
E. SZWANKOWSKI Warszawa. Rozwój urbanistyczny i architektoniczny, Warszawa 1952;
Warszawa. Jej dzieje i kultura, Warszawa 1970;
Warszawa. Stolica Polski, Warszawa 1970;
T. SZAROTA Okupowanej Warszawy dzień powszedni. Studium historyczne, Warszawa 1973;
M.M. DROZDOWSKI, A. ZAHORSKI Historia Warszawy, Warszawa 1975;
S. KIENIEWICZ Warszawa w latach 1795–1914, Warszawa 1976;
Odbudowa Warszawy w latach 1944–1949, red. J. Górski, Warszawa 1977;
J.S. BYSTROŃ Warszawa, Warszawa 1977;
T. STRZEMBOSZ Akcje zbrojne podziemnej Warszawy 1939–1944, Warszawa 1983;
K. MÓRAWSKI Warszawa. Dzieje miasta, Warszawa 1988;
«Zabytki Warszawy» — seria PWN; «Biblioteka Syrenki» — seria PIW; Encyklopedia Warszawy, Warszawa 1994.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Warszawa, salonik Chopinów fot. M. Kowalewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Szymanowski Wacław, pomnik Chopina w Warszawie fot. M. Kowalewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, Gabinet Marmurowy Zamku Królewskiego fot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Natolin, pałac (rycina M. Scholtza, 1840)fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, wnętrze budynku biurowego PLL Lot (projekt APA Kuryłowicz & Associates, 2002)fot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, osiedle mieszkaniowe Marina (projekt APA Kuryłowicz, 2006)fot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, Teatr Wielki fot. J. Multarzyński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, Łazienki Królewskie fot. A. Szymański, L. Wawrynkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, budynek biurowy WOLF NULLO (projekt APA Kuryłowicz & Associates, 2006)fot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa fot. P. Jamski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, zespół miejski fot. L. Zielaskowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, most Świętokrzyski fot. L. Zielaskowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, Belweder fot. B. Kędzierzawska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, Cmentarz Powązkowski, Aleja Zasłużonych fot. M. Kulesza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, Pałac Krasińskich (Rzeczypospolitej) fot. J. Dylewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, pałac Ostrogskich, zbudowany po 1681 wg projektu Tylmana z Gemarenfot. B. Kędzierzawska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, zespół pałacowo-parkowy w Wilanowie fot. L. Zielaskowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, Sejm .fot. M. Kowalewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Bellotto Bernardo zwany Canaletto, Krakowskie Przedmieście w stronę Kolumny Zygmunta, 1774 — Zamek Królewski w Warszawiefot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, Dom pod Orłami, projektu Jana Heuricha mł. (1913–17)fot. A. Rowicki/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, zniszczona przez Niemców po stłumieniu powstania warszawskiegofot. Muzeum Historyczne w Warszawie
Warszawa, siedziba Kancelarii Prezesa Rady Rady Ministrów w Alejach Ujazdowskich.fot. B. Kędzierzawska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Schouppé Alfred, Widok Warszawy od strony Saskiej Kępy, 1891fot. T. Żółtowska-Huszcza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Chmury Stratus, Warszawa, centrum miastafot. A. Kurowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Dahlbergh Erik, fragment Panoramy Warszawy z Zamkiem Królewskim, 1656 — Muzeum Narodowe, Warszawafot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Dworzak Klemens, pomnik na Nowym Mieście w Warszawie, 1938fot. B. Chmielarska-Łoś/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Dzierżyński Feliks, rozbiórka pomnika w Warszawie (1989) fot. J. Marczewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kokoszko Edward, Stadion Dziesięciolecia w Warszawie, ok.1960 — Muzeum Historyczne m. st. Warszawy fot. J. Dylewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Konieczny Marian, pomnik Jana Matejki w Warszawie, 1994fot. M. Kulesza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Ogród Saski w Warszawie, drzeworyt z 1870 rokufot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Pieczęć lakowa miasta Warszawy, 1599fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Płyta nagrobna, ostatnich książąt mazowieckich, ok. 1530, katedra Św. Jana Chrzciciela, Warszawa.fot. S. Kuruliszwili/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Ratujmy Zabytki Powązek 2000 — pierwsza akcja bez jej inicjatora J. Waldorffafot. J. Herok/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Syrena na oprawie księgi rachunkowej Rady Miejskiej, 1652fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Św. Honorata, rzeźba przy bramie Świętej Honoraty Cmentarza Powązkowskiego w Warszawiefot. B. Chromik/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, akt potwierdzenia przywilejów miejskich wydany przez Augusta III fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, Biblioteka Uniwersytecka (widok od strony ogrodu)fot. B. Chromik/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, budynek Sądu Najwyższego (projekt Marek Budzyński, 1999)fot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, sobór metropolitalny Świętej Równej Apostołom Marii Magdaleny (wnętrze) fot. L. Wawrynkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, dziedziniec budynku Metropolitan (projekt Norman Foster, 2001–03)fot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, gmach Sądu Najwyższego i pomnik powstania warszawskiego fot. A. Szymański/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, bazylika archikatedralna Św. Jana fot. P. Jamski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, kościół MB Loretańskiej fot. P. Jamski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, mury Starego Miasta fot. M. Kulesza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, Pałac Krasińskich (Tylman z Gameren, 1688–92) fot. B. Lemisiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, pomnik Bohaterów Getta, 1948, projekt N. Rappaporta.fot. M. Kulesza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, pomnik 1. Dywizji Pancernej im. S. Maczka.fot. B. Kędzierzawska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, pomnik Małego Powstańca fot. M. Kowalewski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, rondo ONZ fot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, Teatr Wielki fot. P. Jamski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, pokamedulski zespół klasztorny fot. P. Jamski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, Złote Tarasy (projekt Jerde Partnership, USA, 2007)fot. W. Kryński/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Zamek Królewski w Warszawie, litografia z 1853fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Godebski Cyprian, pomnik Adama Mickiewicza w Warszawie, 1898fot. A. Rowicki/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Podkowiński Władysław, Nowy Świat w letni dzień, 1892 — Muzeum Narodowe, Warszawafot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Okrągły Stół, obrady w Pałacu Namiestnikowskim (ob. Prezydenckim) w Warszawie (II–IV 1989) fot. L. Wawrynkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Zaleski Marcin, Widok Pałacu na Wodzie w Łazienkach latem, ok. 1836–1838 — Muzeum Narodowe, Warszawa fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, pomnik Józefa Pisudskiego dłuta T. Łodziany fot. M. Kulesza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Tylman z Gameren, kościół Bernardynów w Warszawie fot. B. Kędzierzawska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Corazzi Antonio, zabudowa placu Bankowego w Warszawie, 1825–28, wg projektu Antonia Corazziego — fragment zachodniej pierzei placufot. M. Kulesza/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Corazzi Antonio, Pałac Staszica, Warszawa, 1820–23fot. B. Lemisiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Thorvaldsen Bertel, pomnik księcia Józefa Poniatowskiego, klasycystyczny pomnik w Warszawie, 1829–32fot. J. Kilian/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Teatr ogrodowy, J.Ch. Kamsetzer Teatr na Wyspie w Łazienkach, Warszawa, 1790fot. B. Kędzierzawska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, fasada kościoła Karmelitów Bosych (Schroeger Efraim), 1761–81fot. A. Pieńkos/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia