Kasa im. Józefa Mianowskiego, Kasa Pomocy dla Osób Pracujących na Polu Naukowym im. dr. J. Mianowskiego,
instytucja popierania nauki, zał. 1881, z siedzibą w Warszawie;
Kasa im. Józefa Mianowskiego
Encyklopedia PWN
powołana przez grupę byłych profesorów i studentów Szkoły Głównej Warszawskiej (m.in. T. Chałubińskiego, J. Natansona, B. Prusa, H. Sienkiewicza, F. Sulimierskiego, A. Świętochowskiego) dla uczczenia pamięci jej rektora J. Mianowskiego. Początkowo proponowano założenie towarzystwa nauk., ale projekt ten nie uzyskał aprobaty władz zaborczych i postanowiono poprzestać na fundacji Kasy, mającej wg oficjalnego programu „zbierać i rozdzielać fundusze na pomoc ludziom pracującym naukowo”. W praktyce stanowiła ona najważniejszą pol. instytucję nauk. w zaborze ros. do czasu powstania Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Była instytucją inicjującą i finansującą różne badania, wydawanie podręczników, monografii, prac i czasopism nauk., dzieł encyklopedycznych (m.in. Wielkiej encyklopedii powszechnej ilustrowanej i popularnego Poradnika dla samouków; encyklopedia) oraz słownikowych (m.in. Słownika języka polskiego, pod redakcją J. Karłowicza i A. Kryńskiego, Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych ludów słowiańskich, pod redakcją F. Sulimierskiego (do t. 5) oraz B. Chlebowskiego (t. 6–15). Po 1918 Kasa kontynuowała działalność, korzystając, prócz własnych funduszy, z państw. dotacji: wspomagała działalność innych instytucji nauk.; przyznawała nagrody i stypendia nauk.; wspierała wydawanie prac nauk. i prowadziła własną działalność wydawniczą, m.in. serie «Biblioteka Matematyczno-Fizyczna», «Biblioteka Filozoficzna» (pierwsze pol. przekł. dzieł I. Kanta, a także Kartezjusza, Platona, B. Spinozy), «Monografie w Zakresie Dziejów Nowożytnych», gdzie publikowali historycy lwowskiej szkoły hist., m.in. Sz. Askenazy; organizowała zjazdy uczonych, inspirowała badania naukoznawcze, wyd. własny rocznik „Nauka Polska, Jej Potrzeby, Organizacja i Rozwój” (1918–47), który odegrał ważną rolę w życiu nauk. kraju prezentując opinie uczonych, całych środowisk nauk., przedstawiając stan i potrzeby rozwojowe różnych dyscyplin. Od 1936 Kasa wyd. także rocznik o zasięgu międzynar. „Organon”. Po II wojnie świat. wznowiła działalność na 5 lat. W 1951 jej agendy przejęło TNW, a następnie Polska Akademia Nauk. Reaktywowana 1991 pod nazwą Kasa im. J. Mianowskiego — Fundacja Popierania Nauki.
Włodzimierz Kryszewski
