inteligencja
 
Encyklopedia PWN
inteligencja
[łac. intelligentia ‘zdolność pojmowania’,‘rozum’],
socjol. w 1. połowie XIX w. na Zachodzie nazwa wykształconych, oświeconych, „postępowych” grup społecznych; obecnie termin używany w literaturze naukowej, publicystyce i mowie potocznej w wielu różnych, aczkolwiek pokrewnych znaczeniach na określenie warstwy ludzi wykształconych, zajmujących się zawodowo pracą umysłową; w najszerszym znaczeniu inteligencję utożsamia się z kategorią pracowników umysłowych; w węższym znaczeniu termin ten służył nierzadko jako określenie elit, które w warunkach zacofanych i niedemokratycznych społeczeństw środkowej i wschodniej Europy w XIX w. osiągnęły najwyższy poziom kulturalny, artykułowały potrzeby społeczne i sprawowały swego rodzaju duchowe przywództwo (lub do tego pretendowały).
W polskiej socjologii (na podstawie badań J. Chałasińskiego i J. Szczepańskiego) przez inteligencję rozumie się niejednorodną warstwę społeczną, stanowiącą zbiór różnych kategorii zawodowych, zajmujących się: twórczością kulturalną w szerokim znaczeniu (pracą naukową, twórczością artystyczną, tworzeniem i rozprzestrzenianiem ideologii itp.), organizowaniem pracy i współżycia zbiorowego (zarządzaniem, kierowaniem instytucjami i zespołami ludzkimi) oraz rozwiązywaniem zagadnień praktycznych wymagających wykształcenia specjalistycznego i stosowania wiedzy teoretycznej (np. tzw. inteligencja techniczna). Socjologiczne pojęcie inteligencji pojawiło się w połowie XIX w., najpierw w literaturze polskiej (K. Libelt i B. Trentowski 1844) i rosyjskiej (W. Bielinski 1846) w związku z konstytuowaniem się inteligencji w odrębną warstwę społeczną w swoistych warunkach krajów wschodniej Europy. Wchodzili do niej ludzie wykształceni (mający co najmniej średnie wykształcenie — maturę, lub równorzędne wykształcenie domowe), a zarazem zdobywający środki utrzymania dzięki pracy umysłowej, rekrutujący się głównie z drobnej, zubożałej szlachty i zdeklasowanego ziemiaństwa, częściowo spośród mieszczaństwa, mający wspólny styl życia, wzorzec kultury, zespół wyobrażeń o swym powołaniu i funkcjach społecznych oraz określony prestiż społeczny. W Polsce nazwa inteligencja upowszechniła się przed powstaniem styczniowym 1863–64. Lwowski „Dziennik Literacki” 1861 za cechy inteligencji uznawał wykształcenie i wolę służenia narodowi; zakres i rodzaj tej służby definiowano różnie w zależności od opcji politycznej. Mimo wahań znaczeniowych mianem inteligencji określano warstwę zajmującą miejsce pośrednie w hierarchii społecznej, jednak odgrywającą rolę przywódczą w pracy kulturalnej, wychowawczej i narodowej; spoiwem inteligencji nie było urodzenie czy fortuna, ale wykształcenie, praca i świadomość narodowa. Poczucie misji publicznej odróżniało inteligencję w znaczeniu polskim od zachodnioeuropejskiej definicji odpowiednich warstw społecznych. W Rosji słowo inteligencja weszło w użycie w latach 60. XIX w. i w następnej dekadzie stało się pojęciem obiegowym. W socjologii zachodniej nazwa inteligencja nie występuje, a znaczeniowo odpowiada jej określenie: „intelektualiści”, „pracownicy umysłowi” i in.
Bibliografia
Inteligencja polska w XIX i XX w., red. R. Czepulis-Rastenis, t. 1–6, Warszawa 1978–91;
J. Chałasiński Przeszłość i przyszłość inteligencji polskiej, Warszawa 1997;
J. Żarnowski Dawne i nowe role inteligencji w Polsce, „Kultura i Społeczeństwo” 2000 nr 2
J. Jedlicki Historia inteligencji polskiej w kontekście europejskim, „Kultura i Społeczeństwo” 2000 nr 2.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia