Chałubiński Tytus, ur. 29 XII 1820, Radom, zm. 4 XI 1889, Zakopane,
lekarz, przyrodnik, jeden z prekursorów taternictwa.
Chałubiński Tytus
Encyklopedia PWN
fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Urodził się 29 XII 1820 w Radomiu. Uznawany za odkrywcę klimatycznych walorów Zakopanego, pionier klimatycznego leczenia gruźlicy płuc w Polsce. Jego ojciec — Szymon, był adwokatem przy Trybunale Cywilnym Pierwszej Instancji Województwa Sandomierskiego w Radomiu. Dzieciństwo spędził w Chociwku nad rzeką Krzemionką. Po ukończeniu szkoły elementarnej i gimnazjum w Radomiu Chałubiński odbywał studia lekarskie w Akademii Medyko-Chirurgicznej w Wilnie, gdzie wykładali m.in.: J. Mianowski, S. Górski i J. Frank. Po zamknięciu uczelni (1840), rozpoczął studia przyrodnicze w Dorpacie, uzyskując 1842 dyplom kandydata nauk przyrodniczych. Następnie wznowił studia medyczne w Würzburgu, gdzie 1844, za pracę O moczu ze stanowiska fizjologicznego i patologicznego, uzyskał dyplom doktora medycyny, chirurgii i położnictwa.
Po powrocie do kraju 1845 i zdaniu egzaminu weryfikacyjnego rozpoczął pracę w Szpitalu Ewangelickim w Warszawie, gdzie pod kierunkiem m.in. F. Dworzaczka, doskonalił swoje umiejętności. W 1848 wziął udział w powstaniu węgierskim — kierował ambulansem polowym.
W 1848 ożenił się z Antoniną Kozłowską, z którą miał syna Franciszka. Po śmierci żony zawarł (1852) drugi związek małżeński z Anną Leszczyńską, z którą miał m.in. córkę Jadwigę i syna Ludwika (dwoje dzieci z tego związku zmarło na krztusiec).
Lekarz niepospolity
Od 1855 był lekarzem naczelnym w Szpitalu Ewangelickim. Przez krótki okres pracował nieodpłatnie jako ordynator w Szpitalu Dzieciątka Jezus w Warszawie. W 1859 jako profesor objął katedrę terapii szczegółowej i klinikę chorób wewnętrznych w Warszawskiej Akademii Medyko-Chirurgicznej. Uczestniczył w procesie tworzenia Szkoły Głównej Warszawskiej Podczas powstania styczniowego został uwięziony, a następnie deportowany do Niemiec. Po upadku powstania powrócił do Warszawy i był profesorem Wydziału Lekarskiego Szkoły Głównej. W 1871 za odmowę prowadzenia wykładów w języku rosyjskim został zdymisjonowany przez władze carskie. Od tego czasu zajmował się działalnością kliniczną oraz praktyką lekarską. Jego pacjentami były znane osobistości, m.in. H. Modrzejewska, I. Paderewski, H. Sienkiewicz, B. Prus czy S.I. Witkiewicz.
Swe doświadczenia lekarskie zebrał m.in. w pracach: Metoda wynajdywania wskazań lekarskich. Plan leczenia i jego wykonanie (1874), Zimnica. Studium ze stanowiska praktycznego (1975) oraz Leczenie w cholerze (1884).
Przyrodnik pasjonat
Intensywna działalność na polu medycyny nie zahamowała zainteresowań przyrodniczych Chałubińskiego. Kolekcjonował m.in. minerały, których zbiór liczył ok. 3 tysiące okazów, przeprowadzał we własnym domu doświadczenia chemiczne, zbierał mchy tatrzańskie, a ponadto interesował się muzyką, malarstwem, literaturą i teatrem. Od 1846 był członkiem Królewskiego Towarzystwa Botanicznego w Ratyzbonie. Nie stronił także od działalności społecznej: został powołany do Tymczasowej Rady Miasta (1861), brał aktywny udział w reformie szkół średnich — domagał się odpowiedniego traktowania nauk przyrodniczych w procesie edukacji. Ponadto był współzałożycielem (1871) Kasy im. Mianowskiego, której został pierwszym przewodniczącym i sprawował tę funkcję do 1886.
„Król Tatr“
Chałubiński to jedna z otoczonych legendą postaci zakopiańskich. W Tatrach bywał już od 1852 (od 1873 co roku). W 1879 rozpoczął budowę własnego domu w Zakopanem. W 1887 zamieszkał w Zakopanem i stał się gorącym orędownikiem Tatr oraz badań przyrody tatrzańskiej i kultury góralskiej. Organizował liczne (często wielodniowe) wycieczki w góry. Wyznaczał też nowe drogi: m.in. na Lodowy Szczyt (1880).
Jego zainteresowanie Tatrami i Podhalem spowodowało znaczny rozwój badań naukowych na tym terenie. Odkrył zalety lecznicze Zakopanego — stał się pionierem klimatycznego leczenia gruźlicy płuc w Polsce. Na terenie Zakopanego rozwinął ożywioną działalność społeczną. 1873 pomógł stłumić epidemię cholery na Podhalu. Tego samego roku doprowadził do postawienia na Gubałówce żelaznego krzyża. Był jednym z założycieli Szkoły Snycerskiej (późniejszej Szkoły Przemysłu Drzewnego), przyczynił się do powstania Szkoły Koronkarskiej.
Chałubiński był jednym z pionierów taternictwa, współzałożycielem (1884) Towarzystwa Tatrzańskiego i (1889) Muzeum Tatrzańskiego, któremu ofiarował swoją kolekcję minerałów i okazów flory tatrzańskiej.
Postać historyczna
Tytus Chałubiński zmarł 4 XI 1889 w Zakopanem. Zgodnie ze swym życzeniem został pochowany na starym cmentarzu w Zakopanem (zwanym Pęksowym Brzyzkiem), koło starego kościoła przy ul. Kościeliskiej. Imieniem Chałubińskiego nazwano m.in. Muzeum Tatrzańskie, sanatorium i ulicę w Zakopanem. Jedną z przełęczy tatrzańskich nazwano Wrotami Chałubińskiego. Postać Chałubińskiego doczekała się wielu opracowań bibliograficznych. Postawiono mu też kilka pomników, m.in. przed siedzibą Starostwa Powiatowego w Zakopanem (dłuta J. Nalborczyka, odsłonięty 1903, zrekonstruowany 2006).
