towarzystwa naukowe
 
Encyklopedia PWN
towarzystwa naukowe,
naukozn. dobrowolne, samorządne stowarzyszenia pracowników nauki, ludzi uprawiających działalność naukową niezawodowo i tzw. przyjaciół nauki (mecenasów, sponsorów, działaczy kulturalnych), zakładane w celu wspólnego prowadzenia działalności naukowej różnego typu (badań, dyskusji naukowych itp.), popierania nauki przez stwarzanie warunków jej rozwoju, publikowania i upowszechniania jej wyników oraz reprezentowania jej interesów wobec władz i opinii publicznej.
Towarzystwa naukowe mogą być ogólne, tj. obejmujące swą działalnością ogół nauk, bądź specjalistyczne, obejmujące tylko jedną dyscyplinę lub grupę dyscyplin; wśród towarzystw naukowych wyróżnia się lokalne (np. działające na terenie 1 ośrodka uniwersyteckiego), regionalne, ogólnokrajowe i międzynarodowe.
Pierwsze nowożytne towarzystwa naukowe powstały w XV w. we Włoszech; były nazywane akademiami, podobnie jak i niektóre współczesne towarzystwa naukowe, zwłaszcza ważniejsze (akademia, 1); obecnie działa na świecie wiele tysięcy towarzystw naukowych
W Polsce pierwsze towarzystwa naukowe, Sodalitas Litteraria Vistulana, powstało ok. 1489; było jednym z pierwszych towarzystw naukowych na północ od Alp; działało tylko ok. 2 lat. Warunki panujące w Polsce od XVII w., zwłaszcza regres w rozwoju miast i szkolnictwa, nie sprzyjały powstawaniu towarzystw naukowych W Gdańsku, rozwijającym się wówczas stosunkowo pomyślnie, 1720–27 działało Societas Litteraria Cuius Symbolum Virtutis et Scientiarum Incrementa, a 1743 powstało Societas Physicae Experimentalis, które pod nazwą Die Naturforschende Gesellschaft, już jako towarzystwo niem., dotrwało do 1945. Pierwsza wzmianka o próbie zał. towarzystwa naukowego w Warszawie dotyczy 1698; próby takie podejmowano 1743 i w latach następnych (sekretarz król. Ch. Friese, S. Konarski, J.A. Załuski, W. Mitzler de Kolof i in.). W 1767–69 działało w Warszawie Tow. Warsz. Fizyko-Chem., a 1777–79 — Tow. Nauk Fizycznych. Pewne funkcje towarzystwa naukowego spełniały: Komisja Edukacji Narodowej i związane z nią Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, obiady czwartkowe u króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, niektóre loże wolnomularskie i Tow. Krytyczne. Przełomowym momentem w dziejach towarzystw naukowych w Polsce było powstanie 1800 Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie; pod jego wpływem dokonał się w naszym kraju zasadniczy zwrot w celach i sposobach uprawiania nauki, opierającej swą działalność na mecenacie społeczeństwa, odpowiadający nowej epoce rozwoju gosp.; wypracowało też ono specyficznie pol. (ze względu na warunki działania w niewoli nar.) model towarzystw naukowych, naśladowany następnie przez wiele dziesięcioleci przez inne towarzystwa naukowe. W 1816 powstało Towarzystwo Naukowe Krakowskie; 1818 — Tow. Przyjaciół Nauk w Lublinie (Lubelskie Towarzystwo Naukowe); 1820 Tow. Naukowe przy Szkole Wojew. Płockiej (Towarzystwo Naukowe Płockie). Po upadku powstania listopadowego i likwidacji TPN, pierwszym kontynuatorem jego prac i tradycji stało się Tow. Literackie w Paryżu, zał. 1832 (od 1854 działające pod nazwą Tow. Historyczno-Lit.), a następnie Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, zał. 1857. W 1871–73 na miejsce Tow. Nauk. Krak. powstała Akademia Umiejętności w Krakowie, przejmując prymat wśród pol. towarzystw naukowych; od 1919 działała jako Polska Akademia Umiejętności. W 1875 powstało Towarzystwo Naukowe w Toruniu. W 1907 (wykorzystując sytuację, która wytworzyła się w Królestwie Pol., w związku z rewolucją 1905) powstało Tow. Naukowe Płoc., a wkrótce po nim Towarzystwo Naukowe Warszawskie. W tymże roku zał. Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Wilnie, a 1909 — Tow. Przyjaciół Nauk w Przemyślu. W okresie niewoli powstało także kilka towarzystw naukowych specjalistycznych: lekarskie w Wilnie (zał. 1805) i w Warszawie (1820), pedag. w Poznaniu (1848) i in. W owym czasie towarzystw naukowych były w wielu częściach kraju najważniejszą, często jedyną formą pol. instytucji nauk. i jedną z nielicznych form instytucji kult. w ogóle. Nie mogąc korzystać (poza drobnymi wyjątkami) z dotacji państw., opierały swą działalność gł. na zbiorowym mecenacie społ., który zastąpił w Polsce dawny mecenat król. i magnacki; stawały się w ten sposób instytucjami samopomocy społ. środowiska naukowego. Swą działalność nauk. traktowały na ogół jako służbę społ., podejmując przede wszystkim zagadnienia związane z obroną i rozwijaniem tłumionej przez zaborców kultury nar. i z rozwojem gosp. kraju. Po 1918 towarzystwa naukowe przyczyniły się do zał. i rozwoju pol. instytucji nauk., m.in. uniwersytetów, organizowały przedsięwzięcia naukowe. W 1931 4 tzw. akademickie towarzystwa naukowe: PAU, Akademia Nauk Techn., Tow. Naukowe Warsz. i Towarzystwo Naukowe we Lwowie, utworzyły Komitet Porozumiewawczy, który 1936 powołał 15 komitetów nauk. dla poszczególnych dyscyplin, oraz Radę Nauk Ścisłych i Stosowanych w celu uzgadniania stanowiska t.n. w sprawach nauki w skali ogólnokrajowej.
Działalność nauk. i wydawniczą towarzystw naukowych przerwała II wojna światowa. W czasie jej trwania pol. społ. ruch nauk. rozwijał się na obczyźnie; utworzono np. Polski Instytut Naukowy w Ameryce, Instytut Józefa Piłsudskiego w Nowym Jorku, towarzystwa naukowe przy Pol. Wydziale uniw. w Edynburgu, Pol. Tow. Studiów Irańskich w Teheranie; wiele ośr. pol. ruchu nauk., powstałych w czasie II wojny światowej na obczyźnie, kontynuowało działalność po wojnie, a ich pracę koordynowało Pol. Tow. Nauk. na Obczyźnie (zał. 1950). W czasie II wojny światowej zginęło wielu czł. towarzystw naukowych, zniszczeniu uległ dorobek nauk. oraz majątek licznych towarzystw naukowych, zwłaszcza w Warszawie i na terenach wschodnich, należących do 1939 do Polski.
W kraju społ. ruch nauk. reaktywował działalność w miarę wyzwalania poszczególnych ośr. nauk. spod okupacji niem. (najwcześniej X 1944 uczyniło to Tow. Nauk. KUL; II 1945 TNW oraz PAU w Krakowie). W 1. poł. 1945 podjęły działalność wszystkie przedwojenne towarzystwa naukowe ogólne i duża część towarzystw naukowych specjalistycznych w istniejących i nowo powstałych ośr. szkolnictwa wyższego, w tym na Ziemiach Zachodnich i Północnych. W rozwoju towarzystw naukowych w miastach, które dopiero po wojnie stały się siedzibami nowych pol. uniwersytetów (Wrocław, Toruń, Łódź i Gdańsk), doniosłą rolę odegrali byli czł. Tow. Nauk. we Lwowie oraz Tow. Przyjaciół Nauk w Wilnie. Także poza ośr. uniwersyteckimi powstało kilka ważnych towarzystw naukowych ogólnych, m.in.: Śląskie Tow. Przyjaciół Nauk, Tow. Przyjaciół Nauki i Sztuki w Opolu, Tow. Nauk. w Rzeszowie, Szczec. Tow. Nauk., które później współtworzyły nowe wyższe uczelnie. W 1946 wznowiły prace nad odbudową życia nauk. PAU, Kasa im. Józefa Mianowskiego, TNW, ANT, zrzeszone w Kom. Porozumiewawczym, starając się przyczynić do koordynacji społ. ruchu nauk. w nowych warunkach. Podjęły na nowo prace nad zjednoczeniem lokalnych towarzystw naukowych w specjalistyczne towarzystwa: mat., fiz., chem., lekarskie i in. i reaktywowały swoją działalność w skali krajowej; do 1948 ponad 70 towarzystw zostało scalonych organizacyjnie w specjalistyczne towarzystwa naukowe o ogólnopol. zasięgu. Dominującym nurtem działalności wszystkich towarzystw naukowych 1946–48 była odbudowa nauki pol. po zniszczeniach wojennych. Wraz z wprowadzeniem centralnego planowania rozwoju nauki, zniesieniem autonomii szkół wyższych, powstaniem państw. instytutów badawczych i upaństwowieniem wydawnictw nauk. zmieniła się ranga towarzystw naukowych, zwłaszcza ogólnych, i nastąpił kryzys dotychczasowych form ich działalności. Na I Kongresie Nauki Pol. (1951) został sformułowany program dalszej działalności towarzystw naukowych ogólnych, które miały zająć się organizacją społ. ruchu nauk. w ośr. pozawarsz. i prowadzeniem badań regionalnych, specjalistyczne towarzystwa naukowe zaś miały być miejscem dyskusji nauk. i upowszechniać wiedzę w zakresie poszczególnych dyscyplin; wydawnictwa towarzystw naukowych zostały włączone do planu wydawniczego powstającej Polskiej Akademii Nauk. Powołana na Kongresie Nauki PAN, przejęła 1952 działalność 2 gł. towarzystw naukowych ogólnych: PAU (restytuowanej 1989) i TNW (restytuowanego 1981). Pozostałe towarzystwa naukowe ogólne i specjalistyczne miały działać pod opieką i kontrolą PAN. Realizacja tego programu wiązała się z dużym ograniczeniem zakresu działalności towarzystw naukowych 1952–56, a nawet z zawieszeniem działalności niektórych z nich — był to wynik ogólnej tendencji ewolucji organizacji nauki pol. ku etatyzmowi i centralizacji. Towarzystwa naukowe ogólne zostały związane z PAN, natomiast towarzystwa regionalne z administracją terenową. Towarzystwa naukowe specjalistyczne nie powróciły do roli gł. reprezentantów poszczególnych dyscyplin nauk., a towarzystwa naukowe ogólne — do roli gospodarzy poszczególnych centrów nauk. kraju; te pierwsze zastąpiły Komitety Nauk. PAN. W 1963 przy Prezydium PAN utworzono Radę Tow. Nauk. i Upowszechniania Wiedzy. Po transformacji systemowej 1989, reaktywowaniu PAU i zmianie ustawy o PAN 1997 towarzystwa naukowe odzyskały autonomię — przy Prezydium PAN działa co prawda Rada Tow. Nauk., ale w nowej formule — wybieralnego, przedstawicielskiego organu tych towarzystw. W 2002 działało 46 ogólnych i regionalnych towarzystw naukowych, liczących ponad 44 tys. czł., 172 specjalistycznych (ponad 100 tys. czł.) oraz 64 nauk.-zaw. i nauk.-techn. towarzystwa naukowe, skupiające ponad 200 tys. członków.
Włodzimierz Kryszewski
Bibliografia
Słownik Polskich Towarzystw Naukowych, t. 1–3, Wrocław 1978–1994.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia