uniwersytet
 
Encyklopedia PWN
uniwersytet
[łac.],
najstarszy, a zarazem podstawowy typ europejskiej wielowydziałowej wyższej uczelni, mającej prawo nadawania stopni naukowych i łączącej funkcje dydaktyczne (kształcenie najwyżej kwalifikowanych kadr zawodowych i pracowników nauki) z funkcjami naukowymi (prowadzenie prac badawczych).
Uniwersytety rozwijały się od XII w. w zachodniej Europie, od XIV w. w środkowej i północnej Europie, od XVI w. w Ameryce Środkowej, od XVII w. w Ameryce Północnej, a w XIX–XX w. rozpowszechniły się na całym świecie jako główny typ szkoły wyższej (zwłaszcza w zakresie nauk humanistycznych i matematyczno-przyrodnicznych) oraz centrum badań naukowych. W ciągu 9 wieków istnienia uniwersytety wywarły doniosły wpływ na rozwój nauki i stały się jednym z głównych czynników instytucjonalizacji i profesjonalizacji poszczególnych jej dyscyplin. Z punktu widzenia ewolucji funkcji i form organizacyjnych (które w dużej mierze zachowały do dziś wywodzącą się ze średniowiecza strukturę organizacyjno-ustrojową: podział na wydziały i kolegia, system władz, autonomiczny zarząd) można wyróżnić 3 typy uniwersytetów: średniowieczny, nowożytny (którego dominującą formą stał się w początkach XX w. tzw. uniwersytet liberalny) oraz współczesny.
Uniwersytet średniowieczny. Powstanie uniwersytetu było związane z przełomem umysłowym i rozkwitem kultury intelektualnej średniowiecza w XII–XIII w. Szkoły miejskie, katedralne i klasztorne w stolicach ówczesnej kultury umysłowej (zwłaszcza w Bolonii i Paryżu) przyciągały nauczycieli i studentów ze wszystkich krajów Europy; traciły charakter uczelni prowincjonalnych (diecezjalnych) — studia particularia, a nabierały waloru powszechności i stawały się studia generalia — (studium generale) uczelniami dostępnymi dla mistrzów i słuchaczy z całego chrześcijańskiego świata, nadającymi powszechnie uznawane w tym świecie stopnie naukowe (magister, doktor) i prawa nauczania; do XVI w. status studium generale nadawał uczelni papież. W obronie swych praw i przywilejów profesorowie i studenci zrzeszali się w korporację (cech) nauczycieli i studentów (universitas magistrorum et scholarium); nazwa uniwersytet, universitas, oznaczała pierwotnie korporację, z czasem stała się określeniem samej uczelni oraz całości wykładanych na niej nauk (universitas litterarum). Pierwsze uniwersytety (studia generalia) ukształtowały się w XI–XII w. w Bolonii (Uniwersytet Boloński) i w Paryżu (Uniwersytet Paryski); następne powstały w: Oksfordzie (Uniwersytet w Oksfordzie), Cambridge (Uniwersytet w Cambridge), Padwie (Uniwersytet Padewski); do końca XV w. utworzono ich w Europie ok. 80. Niezależnie od różnic organizacyjno-ustrojowych siła korporacji uniwersyteckich powstałych w XIII–XV w. opierała się na 4 podstawowych przywilejach zagwarantowanych statutami: prawie nadawania stopni naukowych, prawie nauczania w całym chrześcijańskim świecie, autonomii wewętrznej i w zakresie jurysdykcji, prawie do strajku i secesji z miasta. Uniwersytety średniowieczne nawiązywały do jednego z 2 wzorów ustrojowych: ukształtowanego w Bolonii bądź w Paryżu. Według wzorca bolońskiego uniwersytet był przede wszystkim korporacją studentów, którzy wybierali spośród siebie rektora, najmowali i opłacali profesorów; siedziba studium generale była budynkiem miejskim, a mieszkania profesorów i studentów mieściły się w domach mieszczańskich. Według wzorca paryskiego uniwersytet był przede wszystkim korporacją profesorów, którzy ze swego grona wybierali władze uczelni: rektora i dziekanów, studenci zaś grupowali się w nacje (korporacje studenckie); fakultety i nacje tworzyły razem korporację uniwersytecką, rządzącą się autonomicznie; jej zapleczem materialnym były beneficja kościelne, dotacje królewskie i fundacje możnych. Uniwersytet paryski oprócz fakultetów wprowadził także tzw. kolegia uniwersyteckie jako względnie autonomicznie jednostki organizacyjno-pedagogiczne (system kolegialny przejęty przez uczelnie anglosaskie). Pełny uniwersytet średniowieczny składał się z 4 wydziałów: sztuk wyzwolonych (artium), prawa (świeckiego i kanonicznego), medycyny i teologii; niepełne studium generale nazywano akademią; wydział sztuk wyzwolonych stanowił pierwszy stopień nauczania, przygotowujący przez ogólnopropedeutyczne wykształcenie filozoficzne do studiów na 3 pozostałych fakultetach; kończyło się ono uzyskaniem stopnia bakałarza (uprawniającym do nauczania artium) lub stopnia magistra artium (magister), który uprawniał do kontynuacji studiów na prawie, medycynie lub teologii i uwieńczenia ich najwyższym stopniem naukowym — doktoratem. Rozkwit uniwersytetu średniowiecznego trwał do XV–XVI w. Od połowy XVI w. w jego programach i metodach nauczania zaczęły występować oznaki skostnienia; proces upadku starych uniwersytetów pogłębiły reformacja i kontrreformacja; uniwersytety utraciły międzynarodowy charakter, nabrały cech uniwersytetów wyznaniowych, narodowych, a nawet regionalnych; stały się hamulcem rozwoju nauki, który dokonywał się poza uniwersytetami, w akademiachtowarzystwach naukowych oraz w zreformowanych uniwersytetach angielskich i nowych uniwersytetach, które powstały w XVI–XVIII w. głównie w Niderlandach, kładąc podwaliny pod rozwój uniwersytetu nowożytnego.
Uniwersytet nowożytny ukształtował się w XVIII–XIX w.; charakteryzowały go: poddanie zwierzchności państwa, które je finansowało, niezależność od Kościołów i związków wyznaniowych, wprowadzenie jako wykładowego języka narodowego, autonomia wewnętrzna, wolność nauczania i swoboda badań, łączenie pracy naukowej i dydaktycznej profesorów; podstawowe cechy nowożytnego uniwersytetu przyjęły w ciągu XIX w. także istniejące niezależnie od państwa uniwersytety katolickie (np. w Louvain i we Fryburgu), uniwersytety protestanckie (np. w Amsterdamie i Utrechcie) oraz prywatne (zwłaszcza w Wielkiej Brytanii i w Stanach Zjednoczonych); uniwersytet nowożytny był najwyższą instytucją edukacyjną włączoną organizacyjnie w państwowy system oświatowy jako trzeci stopień kształcenia (po szkole średniej i maturze); w pracy dydaktycznej i naukowej wymagał zaplecza naukowego i posługiwał się nowymi metodami (obserwatoria, laboratoria, eksperymenty, seminaria); obejmował szeroki zakres dyscyplin podzielonych między kilka lub kilkanaście wydziałów, wywodzących się z rozwijającego się i różnicującego dawnego wydziału artium, zwanych teraz głównymi wydziałami filozofii. W XVII–XVIII w. w rozwoju uniwersytetu nowożytnego przodowały: Włochy (uniwersytet w Bolonii, Padwie, Pizie i założony 1404 uniwersytet w Turynie), Anglia (uniwersytety w Cambridge i Oksfordzie), Niderlandy (uniwersytet w Lejdzie założony 1575, Groningen 1614 i Utrechcie 1634) oraz Niemcy (uniwersytet w Halle 1693 i Getyndze 1736). Pełny rozwój nowożytnego uniwersytetu nastąpił w XIX w.; wykształciły się wówczas jego główne typy: niemiecki, angielski i amerykański.
We Francji władze rewolucyjne rozwiązały wszystkie uniwersytety jako wytwory ancien régime i założyły w Paryżu 1794 nowe instytucje nauczania wyższego, tzw. Grandes Écoles (m.in. École Polytechnique, École Normale Supérieure, École de Médicine), kształcące kadry specjalistów i prowadzące działalność badawczą, oraz Grand Establissement d’Enseignement Supérieur (Collège de France oraz Conservatoire National des Arts et Métiers, Narodowe Muzeum Historii Naturalnej, Obserwatorium Paryskie) — wyższe zakłady naukowe przygotowujące głównie pracowników nauki i prowadzące badania naukowe. Napoleon 1806 powołał nowy, zastępujący uniwersytety, system kształcenia wyższego, oparty na 1-wydziałowych szkołach wyższych, zwanych fakultetami. Francję podzielono na okręgi szkolne, zwane akademiami, w każdym z nich działały przynajmniej 4 względnie autonomicznie fakultety: prawa, nauk ścisłych, nauk humanistycznych, medycyny i farmacji, w Paryżu i Strasburgu były też odrębne fakultety teologii; fakultety były uczelniami o charakterze wyłącznie dydaktycznym, nie miały zadań naukowych. Napoleoński system szkolnictwa wyższego, z niewielkimi zmianami, przetrwał do 1890; reforma fakultetów przeprowadzona 1880–90 i połączenie ich w wielowydziałowe uniwersytety zbliżyły francuskie szkolnictwo wyższe do modelu uniwersytetu liberalnego, wypracowanego w XIX w. przez uniwersytety niemieckie.
Uniwersytet niemiecki powstawał od XVIII w. (uniwersytet w Halle i Getyndze), a ukształtował się w 1. połowie XIX w. w wyniku reform zapoczątkowanych utworzeniem 1809 uniwersytetu berlińskiego wg koncepcji W. Humboldta (Uniwersytet Humboldtów w Berlinie) oraz wprowadzeniem na niemieckie wyższe uczelnie katedr nauk ścisłych, przyrodnicznych i humanistycznych, przy których zorganizowano obserwatoria, laboratoria, pracownie. Głównymi cechami uniwersytetu niemieckiego były: łączenie nauczania z badaniami naukowymi; przestrzeganie wolności nauki — badań i wykładów; uprawianie tzw. czystej i bezinteresownej nauki i wdrażania studentów do samodzielnej, twórczej pracy; koncentracja na teoretycznych naukach humanistycznych i matematyczno-przyrodnicznych, wykładanych na wydziałach filozoficznych, jako podstawie wyższego kształcenia uniwersyteckiego. Nauki stosowane i techniczne oraz nowe dyscypliny specjalistyczne miały być uprawiane przez nieakademickie wyższe szkoły zawodowe i politechniki (powstające licznie w Niemczech w XIX w.), które do początków XX w. nie nadawały stopni naukowych, a jedynie dyplomy i tytuły zawodowe. W systemie niemieckim powierzenie funkcji profesora uniwersytetu było wyrazem uznania jego osiągnięć naukowych przez środowisko akademickie; o obsadzie stanowisk profesorów zwyczajnych decydowały władze państwowe, które zapewniały im pensje gwarantujące niezależność finansową i przyznawały środki na prowadzenie badań. Wprowadzono habilitację jako trzeci stopień naukowy i stanowiska tzw. docentów prywatnych (privatdozent) — wykładowców opłacanych przez studentów, spośród których senat akademicki danego uniwersytetu dokonywał wyboru profesorów nadzwyczajnych i zwyczajnych — kierowników katedr. W 2. połowie XIX w. uniwersytety niemieckie stały się wzorem kształtowania zawodowych karier uczonych, a ich zasady organizacyjne i programowe — podstawą reform i ukształtowania się większości uniwersytetów w XIX i XX w.; wywarły one największy wpływ na uformowanie się tzw. uniwersytetu liberalnego, który dominował w Europie do połowy XX w.
Na początku XX w. zaczęła zarysowywać się rozbieżność między założeniami uniwersytetu liberalnego a rozwojem nauk stosowanych i technicznych oraz koniecznością kształcenia specjalistów w tych dziedzinach (rozwijały się one w politechnikach i in. wyższych szkołach technicznych oraz w pozauniwersyteckich instytutach naukowych); znaczna część uniwersytetów europejskich ignorowała nauki stosowane i studia politechniczne; niechęć do współpracy i wymiany wyników badań oraz pracowników naukowych z pozauniwersyteckimi naukowymi instytutami badawczymi nadwerężyły pozycję uniwersytetu liberalnego w większości państw europejskich; wprowadzenie w latach 20. i 30. ustrojów totalitarnych w ZSRR oraz we Włoszech i Niemczech doprowadziło do zupełnego podporządkowania uniwersytetów w tych państwach centralnej władzy państwowej.
Uniwersytety angielskie zachowały swą tradycyjną strukturę, zbliżoną do uniwersytetów średniowiecznych (podział na kolegia i system nauczania wewnątrz kolegiów będących jednostkami organizacyjnymi o dużej samodzielności, także finansową, sfederowanych w ramach uniwersytetu); były bardziej nastawione na kształcenie elity umysłowej kraju niż kadr specjalistów z wyższym wykształceniem; dzięki reformom zapoczątkowanym 1851–56 zyskały podstawowe cechy uniwersytetu liberalnego i stały się głównie ośrodkami rozwoju nauk ścisłych i humanistycznych, wyposażonymi w liczne instytuty, laboratoria i pracownie naukowo-badawcze. Dla kształcenia specjalistów z wyższym wykształceniem w XIX w. w Wielkiej Brytanii powstało wiele tzw. kolegiów uniwersyteckich (university college), instytutów politechnicznych oraz wyższych szkół zawodowych nie dających stopni naukowych, ale zawodowe dyplomy inżyniera, lekarza itp. W 1836 utworzono Uniwersytet Londyński, instytucję egzaminującą absolwentów tych szkół i nadającą im stopnie naukowe; od 1896 Uniwersytet Londyński prowadzi również stacjonarne studia (internal studies) na wydziałach uniwersyteckich i politechnicznych oraz studia uzupełniające i egzaminy na stopnie naukowe dla absolwentów uczelni nie mających uprawnień do nadawania stopni naukowych, ponadto współpracuje z tzw. civic universities, które zapraszając egzaminatorów z Uniwersytetu Londyńskiego na egzaminy końcowe sprawdzają poziom swego nauczania. Instytucja civic universities (uniwersytetów miejskich), tworzonych przez władze municypalne w miastach przemysłowych (m.in. Birmingham, Bristol, Leeds, Liverpool, Manchester, Newcastle), rozwinęła się w 2. połowie XIX w.; z reguły rozpoczynały działalność od kształcenia w kierunkach związanych z potrzebami danego regionu; stopniowo rozszerzały zakres kształcenia i strukturę o tradycyjne wydziały uniwersyteckie. Do połowy XX w. uniwersytety w Wielkiej Brytanii były instytucjami nie podlegającymi ani ministrowi oświaty, ani lokalnym władzom oświatowym, utrzymując się z własnych środków, czesnego, fundacji prywatnych oraz dotacji samorządowych i państwowych. Od 1919 uniwersytety brytyjskie współfinansuje państwo za pośrednictwem University Grants Committee, organu związanego z Ministerstwem Edukacji i Nauki.
Uniwersytety amerykańskie, nawet najstarsze i najznakomitsze (Uniwersytet Harvarda, Uniwersytet Yale, Uniwersytet Princeton i Kings College, obecnie Uniwersytet Columbia), do 2. połowy XIX w. były kolegiami i nie nadawały stopni naukowych, dawały jedynie wykształcenie ogólne; system kształcenia był wzorowany na angielskich kolegiach; program nauczania był zunifikowany i obowiązkowy dla wszystkich studentów; prawnicy, lekarze, nauczyciele byli kształceni poza kolegiami. Dopiero po 1875 zaczęto przeprowadzać reformy na wzór niemiecki; ich wynikiem było m.in. powstanie instytucji graduate schools, szkół studiów magisterskich i doktoranckich, oraz postgraduate schools, szkół studiów podyplomowych; od lat 30. XX w. mianem uniwersytetu zaczęto oznaczać tylko te colleges, które miały w swoim składzie graduate schools i prowadziły badania naukowe. Uniwersytety w Stanach Zjednoczonych były pragmatycznie ukierunkowane i kształtowały się w powiązaniu z potrzebami gospodarki; powstawały początkowo z inicjatywy prywatnej lub zbiorowości lokalnych (uniwersytety prywatne), a dopiero w XX w. z inicjatywy władz stanowych (uniwersytety stanowe); jedne i drugie były uzależnione w znacznym stopniu od prywatnych dotacji i fundacji, kierujących się najczęściej względami utylitarnymi w finansowaniu określonych kierunków studiów i badań. Ważną cechą uniwersytetów amerykańskich było też to, że poza tradycyjnymi wydziałami uniwersytetów europejskich (humanistycznym, przyrodnicznym, medycznym, prawnym) miały one wydziały politechniczne i w ich skład wchodziły kolegia i szkoły o charakterze wyższych szkół zawodowych. Ukształtował się wielostopniowy system studiów, które rozpoczyna się od kursu wiedzy ogólnej w university college (junior college) i stopniowo przechodzi do specjalizacji w senior college lub w kolegium zawodowe czy instytucie politechnicznym, a następnie w graduate school; na wyższych stopniach studiów kształcenie jest połączone z pracą naukową. Istnieje punktowy system ocen i indywidualny tok studiów; student zostaje przyjęty (po zdaniu wstępnego sprawdzianu) na uczelnię (nie na wydział czy kierunek) i po ukończeniu kursu ogólnego decyduje o kierunku studiów, poziomie kształcenia i dyplomie, jaki chciałby uzyskać; część przedmiotów i zajęć jest obowiązkowa, inne można wybierać w ramach uczelni; aby ukończyć określony kierunek i poziom kształcenia, trzeba zaliczyć przedmioty obowiązkowe i zebrać odpowiednią liczbę punktów. Przedstawiony wyżej system i organizacja studiów zaowocowała burzliwym rozwojem uniwersytetów amerykańskich. Przekształcenia i innowacje przeprowadzone w nich w XX w. legły u podstaw kształtowania się współczesnego typu uniwersytetów również w Europie.
Uniwersytet współczesny różni się od poprzednich typów uniwersytetów: ogólną strukturą organizacyjną, zmianą proporcji funkcji naukowej i dydaktycznej, wielostopniowym systemem studiów (dyplom, licencjat, magisterium, doktorat), punktowym systemem ocen i możliwością indywidualnego programu studiów, wprowadzeniem kilku typów studiów (stacjonarne, wieczorowe, zaoczne, podyplomowe i doktoranckie), znacznym wzrostem liczby studentów i nauczycieli akademickich oraz modernizacją procesów dydaktycznych i aparatury naukowej (środki audiowizualne, komputeryzacja, elektronizacja i automatyzacja); nastąpiło przekształcenie politechnik w uniwersytety techniczne przez wprowadzenie do ich profilu edukacji dyscyplin teoretycznych, humanistycznych i społecznych; pojawiła się też tendencja, by znieść rozróżnienie uniwersytetu ogólnego i uniwersytetu technicznego oraz zaniechać tworzenia jednego rodzaju uniwersytetu o uniwersalnym zakresie nauki na rzecz koncentracji poszczególnych uniwersytetów na określonych grupach nauk, stanowiących specjalność dydaktyczną i naukowo-badawczą danej uczelni. Od lat 60. rozwinął się tzw. uniwersytet telewizyjny, prowadzący studia systemem korespondencyjnym (eksternistycznym) za pomocą sieci telewizyjnej i komputerowej obejmującej w zamyśle cały kraj.
Najbardziej radykalną reorganizację systemu uniwersyteckiego i reformę struktury uniwersytetu przeprowadzono we Francji 1968–85. Większość uniwersytetów została podzielona na mniejsze jednostki organizacyjne, stanowiące obecnie odrębne uczelnie z własnymi władzami, infrastrukturą i kadrą nauczającą (np. w miejsce Uniwersytetu Paryskiego działa 13 mniejszych jednostek organizacyjnych — Université de Paris I–XIII), przy uniwersytetach utworzono instytuty technologiczne (wydziały politechniczne), zwiększono udział uniwersytetów w realizacji państwowego programu badań naukowych; przy podziale przyjęto zasady deglomeracji, specjalizacji nowo powołanych uczelni w określonych grupach naukowych; utworzono również nowe uniwersytety. Organizację uniwersytetów oparto na zasadach autonomii, partycypacji i wielodyscyplinowości (która wprowadza obowiązek reprezentowania w profilu kształcenia szerokiego wachlarza dyscyplin od humanistycznych do politechnicznych). Zniesiono tradycyjny podział na wydziały, sekcje, katedry itp. i wprowadzono grupowanie dyscyplin i kierunków studiów w jednostki nauczania i badań (Unités d’Enseignement et de Recherche, UER).
W Niemczech przygotowywano się do reformy uniwersytetów i szkół wyższych od lat 60.; 1976 zniesiono ustawowe rozróżnienie uniwersytetów ogólnych i uniwersytetów technicznych, politechnik, wyższych szkół technicznych (nie zmieniając przy tym tradycyjnych nazw uczelni); wprowadzono podział na: naukowe szkoły wyższe — prowadzące badania naukowe i mające prawo nadawania stopni naukowych, wyższe szkoły zawodowe — nie prowadzące badań naukowych, lecz nadające dyplomy i tytuły zawodowe; wprowadzono w naukowych szkołach wyższych wielostopniowy system kształcenia na wzór amerykański oraz powszechne studia podyplomowe; 1974 powołano telewizyjny uniwersytet studiów zaocznych (Fernuniversität) w Hagen.
W Wielkiej Brytanii reformy systemu uniwersyteckiego zaczęto przeprowadzać od lat 60. Utworzono 27 nowych uniwersytetów typu civic universities, na gruncie istniejących już college’ów; wprowadzono wydziały politechniczne do tradycyjnej struktury wielkich uniwersytetów; 1964–92 instytuty politechniczne i politechniki przekształcono w uniwersytety techniczne; rozbudowano system studiów dyplomowych i podyplomowych (oparty na systemie wielostopniowych studiów) oraz studiów wieczorowych (post-time studies). W 1969 otworzono w Milton Keynes (80 km od Londynu), Open University, telewizyjny uniwersytet otwarty, pracujący systemem korespondencyjnym.
W krajach środkowowschodniej Europy uniwersytety rozwijały się od XIV w. (pierwsze w: Pradze, Uniwersytet Karola, i Krakowie, Uniwersytet Jagielloński) i kształtowały się na wzór uniwersytetów zachodnioeuropejskich; po rewolucji w Rosji tamtejsze uniwersytety zaczęły przejawiać własne cechy, w latach 50. przejmowane przez kraje bloku sowieckiego. Rozdzielono funkcje naukowe i dydaktyczne, te ostatnie wysuwając na plan pierwszy; powołano wiele specjalistycznych wyższych szkół zawodowych, ograniczając jednocześnie liczbę miejsc na studiach uniwersyteckich; podzielono wydziały na wyspecjalizowane kierunki, które młodzież musiała wybierać jeszcze przed egzaminem wstępnym; uniwersytety całkowicie podporządkowane władzom państwowym, które określały kompetencję władz i organów samorządu uczelnianego oraz liczbę miejsc na poszczególnych kierunkach studiów, powoływały pracowników naukowych, formułowały programy i regulaminy studiów, co w praktyce prowadziło do likwidacji autonomii uniwersytetów, swobody nauczania i badań. Po 1989 są podejmowane próby reformy uniwersytetów i in. uczelni wyższych, najczęściej na wzór uniwersytetów amerykańskich i zachodnioeuropejskich.
Uniwersytety polskie. W okresie do rozbiorów działały w Polsce 4 uczelnie o charakterze pełnego uniwersytetu średniowiecznego: w Krakowie Uniwersytet Jagielloński, w Wilnie Uniwersytet Wileński, w Zamościu Akademia Zamojska, we Lwowie (Uniwersytet Lwowski). Ponadto w I Rzeczypospolitej istniało jeszcze kilka szkół o wysokim poziomie, pretendujących do statusu uniwersyteckiego, którego jednak z różnych przyczyn nie osiągnęły: w Chełmnie Akademia Chełmińska, w Poznaniu Akademia Lubrańskiego, jezuickie Collegium Hosianum w Braniewie, założone 1564, po kasacie zakonu zreorganizowane, istniało do 1945. Charakter wyższych szkół miały także: ariańska Akademia Rakowska, dyzunickie Kolegium Kijowsko-Mohylańskie w Kijowie, założone 1631 przez archimandrytę P. Mohyłę, działało do 1817; 3 luterańskie gimnazja akademickie: w Elblągu, Gdańsku i Toruniu.
W okresie zaborów na ziemiach polskich działały 4 uczelnie: uniwersytet w Krakowie, przekształcony w uczelnię austriacką z łacińskim językiem wykładowym, uniwersytet we Lwowie z łacińskim i niemieckim językiem wykładowym, uniwersytet w Wilnie oraz w Warszawie (powołany 1816, Uniwersytet Warszawski); w latach 1812–20 prawa uniwersytetu miała jezuicka Akademia Połocka; 1805 powstało w Krzemieńcu Gimnazjum Wołyńskie (od 1819 Liceum Krzemienieckie). Po upadku powstania listopadowego zamknięto oba uniwersytety w zaborze rosyjskim, w latach 1862–69 działała w Warszawie Szkoła Główna Warszawska; jako namiastka wyższej szkoły polskiej powstała tajna uczelnia kształcąca początkowo głównie kobiety Uniwersytet Latający (od 1882), Towarzystwo Kursów Naukowych (od 1905). W 1870–71 repolonizowano uniwersytet krakowski i lwowski, od 1872 status szkoły wyższej uzyskała szkoła rolnicza w Dublanach (Akademia Rolnicza w Dublanach), 1877 powstała Politechnika Lwowska.
Po uzyskaniu niepodległości zasady działania uniwersytetu w Polsce określiła ustawa z 1920 sankcjonująca w Polsce typ uniwersytetu liberalnego wg wzoru niemieckiego; dzieliła ona wyższe uczelnie na zawodowe i akademickie; tylko te drugie prowadziły prace badawcze i miały prawo nadawania stopni naukowych, a także swobodę nauczania i badań oraz autonomię w zarządzaniu; 1933 nowa ustawa znacznie ograniczyła swobody akademickie, dając większe uprawnienia centralnej władzy oświatowej. Do uczelni akademickich zaliczało się 5 uniwersytetów państwowych: w Krakowie, Lwowie, Wilnie, Warszawie, Poznaniu (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza), oraz prywatny Katolicki Uniwersytet Lubelski (założony 1918, którego strukturę i zadania określiła Stolica Apostolska na wzór Papieskiego Uniwersytetu Gregoriańskiego w Rzymie), ponadto 8 in. wyższych szkół państwowych: Politechnika Lwowska i Politechnika Warszawska, Akademia Górnicza (Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica), Szkoła Główna Handlowa, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Akademia Sztuk Pięknych w KrakowieAkademia Sztuk Pięknych w Warszawie oraz Akademia Medycyny Weterynaryjnej, a także 4 wyższe uczelnie prywatne: Wolna Wszechnica Polska w Warszawie, Wyższa Szkoła Handlu Zagranicznego we Lwowie, Szkoła Nauk Politycznych w Warszawie oraz Akademia Stomatologiczna w Warszawie. Uniwersytety polskie w okresie międzywojennym nie różniły się od zachodnioeuropejskich ani strukturą, ani programami dydaktycznymi ich dyplomy i stopnie naukowe były uznawane przez większość państw.
W czasie II wojny światowej na ziemiach okupowanych przez Niemców uniwersytety zamknięto; uniwersytet w Wilnie przekształcono w uniwersytet litewski, a we Lwowie — w uniwersytet ukraiński; w Warszawie, Krakowie i Lublinie pracownicy uniwersytetu kontynuowali pracę na tajnych kursach; w Warszawie działały również tajne kursy organizowane przez pracowników uniwersytetu z Poznania (Uniwersytet Ziem Zachodnich).
Po wojnie uruchomiono uniwersytet w Krakowie, Poznaniu i Warszawie oraz KUL w Lublinie; powstały nowe uniwersytety, m.in.: w Lublinie (Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej), Łodzi (Uniwersytet Łódzki), Toruniu (Uniwersytet Mikołaja Kopernika), Wrocławiu (Uniwersytet Wrocławski), Katowicach (Uniwersytet Śląski), Gdańsku (Uniwersytet Gdański), Szczecinie (Uniwersytet Szczeciński), Opolu (Uniwersytet Opolski), Białymstoku (Uniwersytet w Białymstoku), Olsztynie (Uniwersytet Warmińsko-Mazurski), Rzeszowie (Uniwersytet Rzeszowski) i Zielonej Górze (Uniwersytet Zielonogórski) oraz Uniwersytet Medyczny w Łodzi. Działa też w Polsce wiele uczelni specjalistycznych mających prawo nadawania stopni naukowych i prowadzących badania naukowe, w tym: 13 politechnik i AGH, akademie medyczne, wyższe szkoły rolnicze, akademie teologiczne (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Chrześcijańska Akademia Teologiczna oraz Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie, powołana 1982 z Papieskiego Wydziału Teologicznego, spadkobiercy wydziału teologii Uniwersytetu Jagiellońskiego) i papieskie wydziały teologiczne, akademie wychowania fizycznego, wyższe szkoły artystyczne. Po 1989 dąży się do przywrócenia podziału na szkoły wyższe o statusie akademickim i szkoły wyższe zawodowe oraz przeprowadzenia reform na wzór uniwersytetów amerykańskich i zachodnioeuropejskich; obserwuje się silny trend tworzenia prywatnych wyższych uczelni.
Włodzimierz Kryszewski
Bibliografia
G. LABUDA Rola i zadania uniwersytetów w nowoczesnej organizacji nauki, Poznań 1962;
J. BASZKIEWICZ Młodość uniwersytetu, Warszawa 1963;
Z. SKUBAŁA-TOKARSKA, Z. TOKARSKI Uniwersytety w Polsce, Warszawa 1972;
F. KIRYK Nauk przemożnych perła, Kraków 1986;
L. JILEK Historical Compendium of European Universities, Geneva 1984;
History of Universities, vol. 1–3, Avebury–London 1981–85.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia