Polska. Nauka. Od początków do 1795
 
Encyklopedia PWN
Polska. Nauka. Od początków do 1795.
Początki nauki w Polsce sięgają XIII w. i wiążą się z powstaniem środowiska uczonych (gł. lekarzy i prawników) wykształconych w krajowych szkołach katedralnych i obcych uniwersytetach; jej uprawianie polegało na pisaniu dzieł własnych, nauczaniu oraz doradzaniu panującym, zwłaszcza w kwestiach prawnych; miała ona aspekt praktyczny i wymiar międzynarodowy. W 2. poł. XIII w. byli znani w kraju i za granicą: Mikołaj Polak, Franko Polak oraz pochodzący ze Śląska Witelon. Rozwojowi nauki sprzyjało szerzenie się kultury umysłowej, zwiększanie liczby szkół i ludzi wykształconych; duże znaczenie miało założenie przez króla Kazimierza III Wielkiego uniw. w Krakowie (1364, Uniwersytet Jagielloński) — powstała instytucja skupiająca ludzi nauki i kształcąca studentów, wydająca autorytatywne opinie prawne w międzynar. sporach. Rozwój uczelni postępował powoli, ale stale; w 1. poł. XV w. działali tu teologowie i prawnicy cieszący się sławą międzynar.: Stanisław ze Skarbimierza i Paweł Włodkowic; w 2. poł. XV w. uniw. stał się międzynar. ośr. studiów astr. (Marcin Król z Żurawicy, Jan z Głogowa, Marcin Bylica z Olkusza, Wojciech z Brudzewa); duży postęp osiągnęły studia geogr. (Jan ze Stobnicy); pod wpływem płynących z Włoch prądów renes., budziło się zainteresowanie teorią wymowy (retoryką), epistolografią i historiografią; w kręgu inspiracji uniwersyteckich powstało wybitne dzieło hist. Roczniki Królestwa Polskiego J. Długosza.
Kontakty z nauką eur. rozwinięte w XV w. trwały w XVI w; nauka pol. wydała w tym czasie wiele wybitnych dzieł z różnych dziedzin: epokowe dzieło M. Kopernika De revolutionibus orbium coelestium, geogr. dzieła Macieja z Miechowa i Bernarda Wapowskiego, dzieło hist. Marcina Kromera, traktat społ.-polit. A. Frycza Modrzewskiego, traktaty polit. i pedag. W. Goślickiego i S. Maryckiego (Marycjusza), prace filol. A. Nideckiego, traktaty teol. S. Hozjusza, przekład Biblii na język pol. J. Wujka. W dziedzinie nauk med. i przyr. trzeba wymienić oparte na badaniach doświadczalnych dzieła lekarzy J. Strusia i W. Oczko, traktaty alchemiczne M. Sędziwoja oraz b. ważne dla poznania rodzimej flory zielniki. W 1579 powstała Akad. Wil. (Uniwersytet Wileński). Dla XVI w. charakterystyczne były kontakty z nauką eur., polegające na zagr. studiach uczonych pol., korespondencji w sprawach nauk., wymianie książek i źródeł historycznych.
W XVII w., w dobie intensywnego rozwoju nauki w Europie, kontakty zagr. nauki pol. uległy osłabieniu ze względu na konserwatyzm uniw. w Krakowie i w Wilnie, zmniejszającą się liczbę uczonych, narastający kryzys polit. i gosp. kraju. Na pocz. XVII w. tradycje nauki renes. kontynuowali J. Brożek i S. Petrycy w zakresie matematyki i fizyki. W latach późniejszych wpływ na życie nauk. kraju wywierał mecenat król. i magnacki; na dworze króla Władysława IV Wazy przebywali uczeni wł. W. Magni i T.L. Burattini, w kręgu mecenatu Jana III Sobieskiego działał astronom gdań. J. Heweliusz i matematyk A. Kochański; wybitnych uczonych skupiały niekiedy szkoły innowiercze w Gdańsku (Gdańskie Gimnazjum Akademickie) i Lesznie (J.A. Komeński, J. Jonston, G. Lengnich); 1661 powstała Akad. Lwow. (Uniwersytet Lwowski), 1743 — Tow. Przyr. w Gdańsku.
Około poł. XVIII w. gł. rolę w życiu nauk. kraju zaczęła odgrywać Warszawa — stolica i siedziba król. dworu; tutaj też najsilniej oddziaływały oświeceniowe tendencje naukowe. W 1747 udostępniono publiczności bogaty księgozbiór nauk. Biblioteki Załuskich, tworzyło się nauk. piśmiennictwo. Za panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego nastąpiło znaczne ożywienie życia nauk.; król otaczał opieką ludzi zajmujących się nauką i zainteresowanych oświeceniem. Duży wpływ na stan nauki w kraju miała reforma szkolnictwa, przeprowadzona przez Komisję Edukacji Narodowej. Staranne kształcenie nauczycieli, zwłaszcza szkół wyższych, w kraju i za granicą, doprowadziło do powstania środowiska ludzi prowadzących nauczanie, a jednocześnie czynnie uczestniczących w życiu nauk., publikujących prace własne i autorów obcych w pol. przekładzie. Czołowymi postaciami nauki w tym okresie byli: H. Kołłątaj i astronom M. Poczobut-Odlanicki — reformatorzy uniw. w Krakowie i Wilnie, Jan Śniadecki — astronom, matematyk, filozof, organizator życia nauk., A. Naruszewicz — autor hist. syntezy dziejów Polski. Zainteresowaniem badaczy cieszyła się fizyka (J. Rogaliński, M.J. Hube, J.H. Osiński), chemia (Jędrzej Śniadecki, J. Jaśkiewicz), medycyna (J. Bandurski, J.R. Czerwiakowski), przyrodoznawstwo (K. Kluk, P. Czenpiński). Rozwijała się mineralogia inspirowana badaniami F. Carosiego. Cechą charakterystyczną tego okresu było ścisłe powiązanie nauki z praktyką. W 1765–95 w dużej mierze zostało nadrobione zapóźnienie nauki pol., nawiązano nowe kontakty z zagranicą; powstało środowisko nauk. uznające idee oświeceniowe i unowocześniono formy organizacji kształcenia; znaczenie tej epoki polega na stworzeniu nauce ważnego miejsca w społeczeństwie i przygotowaniu kadr badaczy.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia